آیت‌الله محقق‌داماد: اجتهاد در زمان پیامبر(ص) وجود داشت/فیرحی:اجتهاد هنر مؤمنانه زندگی کردن است
مناظره علمی «اجتهاد؛ هست‌ها و بایدها» عصر امروز (7اردیبهشت) با حضور آیت‌الله سید مصطفی محقق داماد، عضو هیأت علمی دانشگاه شهید بهشتی، حجت‌الاسلام داود فیرحی، عضو هیأت علمی دانشگاه تهران و آیت‌الله ابوالقاسم علیدوست، عضو هیأت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در تالار عدالت دانشکده حقوق دانشگاه شهید بهشتی برگزار شد.
در ابتدای مناظره، آیت‌الله محقق داماد با بررسی پیشینه تاریخی «اجتهاد»، اظهار داشت: واژه اجتهاد هم عصر حضرت رسول اکرم (ص) به کار رفته است. آن زمان مردم یمن جزو ممالکی بودند که خیلی زود به دین اسلام گرویدند و اصولاً ادبیات عرب مال یمنیان است نه عرب‌های عربستان که نه تمدنی داشتند نه ادبیاتی!
وی در ادامه افزود: مسلمانان یمن به اولین چیزی که نیازمند بودند قاضی خوب و مسلمان بود، حضرت رسول (ص) معاذ بن جبل را برای این سمت انتخاب کرد. پیامبر(ص) از قاضی پرسید بر چه اساس قضاوت می‌کنید، جبل گفت بر اساس قرآن و سنت رسول‌الله(ص) قضاوت خواهم کرد. پیامبر(ص) پرسید اگر حکمی در قرآن و سنت نبود بر چه اساس قضاوت خواهی کرد؟ جبل پاسخ داد، اجتهاد به رأی خود خواهم کرد، پیامبر تأیید فرمود، خداوند را شکر می‌کنم افرادی که خواستم تربیت کنم، آن گونه که خواستم تربیت شدند.
آیت‌الله محقق داماد با اشاره به سوره مبارکه نساء در قرآن کریم، تأکید کرد: در سوره مبارکه نساء خداوند اول از مسلمانان گله می‌کند، که هر خبر ضعیفی را که می‌شنوند، آن را خود پخش می‌کنند بدون آنکه آن را با صاحب نظران هر عرصه در میان بگذارند و به اصطلاح روزنامه‌نگاران آن خبر را دروازه‌‌بانی خبر کنند.
وی با اشاره به اینکه قانون به یک زمان خاص اختصاص دارد، گفت: اگر اجتهاد نباشد باید دین جدیدی بیاید در حالیکه پیامبر خاتم(ص) نبوت دارد، بنابر این جهاد اجتهاد در کنار خاتمیت نبوت می‌نشیند و اگر هر به کدام دست بزنید، دیگری با مشکل مواجه می‌شود.
علی دوست: تنها قانون الزام‌آور از سوی خداوند وضع می‌شود
در ادامه مناظره، حجت‌الاسلام علیدوست طی سخنانی اظهار داشت: من در این مجال درباره ماهیت‌شناسی و گستره اجتهاد بحث می‌کنم ما در مجموعه معارف دین، اصلی به نام توحید در تشریع داریم، عقل نیز آن را درک می‌کند ما هم آن را اجتهاد می‌کنیم چرا که هیچ شخصی بر دیگری ولایت ندارد تا قانون برای او الزام‌آور باشد، تنها قانون الزام‌آور باید از سوی خداوند وضع شود.
وی افزود: اصل اول دین‌مان این است که یک منبع داریم نه منابع و آن منبع به نام اراده الهی است تنها این اراده باید قانون را تعیین کند برای همین ما در اسلام قوه مقننه نداریم. نکته دوم از الزامات توحید در تشریع این است که یک نهاد به عنوان منبع تشریع اراده الهی است و فرمایشات پیامبر(ص) نیز به دلیل اینکه کاشف اراده الهی است، معتبر است.
آیت‌الله علیدوست اظهار داشت: اجتهادی که آقای محقق داماد گفتند، عملیات قانونگذاری نیست بلکه عملیات کشف شریعت است اگر اجتهاد را عملیات حساب کنیم با قوه‌ای که در مجتهد هست و با تلاش به اسناد مراجعه می‌کند تا شریعت را فهم کند، بنابراین اجتهاد عملیات کشف است.
وی در ادامه افزود: دانش فقه، کشف شریعت است و فقیه با فرآیند مشخص شده نامکشوف را کشف و در اختیار مقلدان قرار می‌دهد.
عضو هیأت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی گفت: بر حسب مطالعاتی که بنده داشتم، مهمترین مسئله در فقه بحث گستره اجتهاد است. گستره شریعت بر دو مسئله کلان روایت می‌شود و چهار اندیشه درباره گستره شریعت وجود دارد، نخست شمول است که به نوعی فقه حداکثری است معتقدان به شمول اعتقاد دارند همه شئون زندگی را اجتهاد در برگرفته است. اندیشه انزال، اعتدال و ابهام سه اندیشه بعدی در روایت اجتهاد است. مطلب دوم در گستره اجتهاد این است که اجتهاد حکم‌شناسی است یا موضوع شناسی.
فیرحی: اجتهاد هنر مؤمنانه زندگی کردن است
سپس حجت‌الاسلام فیرحی با بیان اینکه موضوع بحث بنده اجتهاد و تجدد است، گفت: اجتهاد هنر مؤمنانه زندگی کردن است و در جامعه اسلامی بدون اجتهاد نمی‌توان زندگی کرد.
وی با انتقاد از صحبت‌های علیدوست گفت: گستره شریعت امر جدیدی نیست و اهمیت ندارد. چرا که مسلمانان معتقداند اسلام دین جامعی است، بنابراین گستره شریعت امر بی‌اهمیتی است. اما بعد از انقلاب اسلامی ایران گستره اجتهاد به دلیل مشکلاتی که در تطبیق قانون و اسلام به وجود آمد، از ادبیات دین مسیح به جامعه ما سرریز شد.
وی ادامه داد: هیچ عملی نیست که به نص ارجاع داده نشود، برخی اعمال است که در آن به شرع یاد می‌شود و برخی اعمال حکم شرعی ندارد و اجتهاد از آن حکم صحبت می‌کند. مطلب دوم، وضع کنونی اجتهاد است من بیشترین حوزه‌ای که کار کرده‌ام حوزه سیاست و دولت است.
حجت‌الاسلام فیرحی اظهار داشت: ایران از سال 1285 ه.ش با مسائلی جدید روبه رو شده است به طور مثال دولت مدرن با حکم سرزمینی گره خورده است. اما پیش از این تاریخ ایران جزء امت اسلامی بود ایده‌ال جامعه اسلامی پیش از سال 1285 این بود که یک حکومت و یک امت وجود داشته باشد و در دوران جدید دولت ملی به وجود آمد با اینکه در دین با سایر امت اسلامی مشترک بودند، اما قانون ملی وضع می‌کرد تنها مخالفتی با شرع نداشت. پس از سال 1285 اجتهاد با مسئله‌ای روبه‌رو شد به نام مسئله ملی و مسئله‌های دیگر که نامشخص و ژله‌ای بودند.
وی یادآور شد: اگر دقت کنیم چنین اختلافی پیش از سال 1285 وجود ندارد و با اجتهاد بعد از آن فرق دارد. مسئله‌ای که در گذشته مطرح می‌شد هزار سال قدمت داشت، مشخص و به ثبات رسیده بود و فقیهان می‌دانستند با آن چگونه برخورد کنند.
فیرحی در ادامه گفت: بعد از انقلاب اسلامی با یک پرسش انحرافی مواجه شدیم که مدیریت باید حقوقی یا علمی باشد اما هیچکس نگفت که آیا طرح این پرسش درست است یا خیر. ما در اجتهاد دو نوع اجتهاد داریم،یک اجتهاد سنتی است که در مواجه با مسئله‌ای به عرف تکیه می‌کند تا ابعاد آن در عرف مشخص شود بعد حکم داده شود و اجتهاد دیگری نیز وجود دارد که اصولاً رادیکال‌تر است و گفته می‌شود که فقیه باید نسبت به مسائل جدید ورود کند به طور مثال در مسئله دیرکرد بانک که الان مطرح است باید مراجع نظر دهند اما سوال این است که ما حکم‌ها و موضوعات گوناگونی داریم که اگر فقیه بخواهد وارد آن شود باید عمرش را صرف همان مسئله کند که این تقریباً امکانپذیر نیست.
محقق داماد با انتقاد از آنکهاجتهاد به معنی به دست آوردن سند است، گفت: یکی از منابع اجتهاد در فقه شیعه عقل است که همان عقل مستقل است.
وی ادامه داد: اجتهاد به معنای علوم عقلی به شمار می‌رود، اما مجتهد به مشکلی بر می‌خورد که در منابع دیگر وجود ندارد به عقل رجوع می‌کند که در فلسفه اسلامی خرد جاودان نام دارد.
محقق داماد افزود: مطالب دوم این است که قانون با قواعد فرق دارد قانون تعریف دارد. قواعد کلی، قواعدی استخراجی است که همه عقلا بر آن اشتراک دارند، اما برخی چیزها فرازمانی است مانند عقل و اخلاق. قواعدی که عقلا تایید کردند و شرع آن را امضا کرده است، می‌تواند متغیر باشد. نظیر قرارداد اجتماعی که قابل تغییر است فقط عقل است که فرازمانی است مبنای عقلا با عقل فرق می‌کند.
وی ادامه داد: در عقل عملی اجتهاد یک مبنای دیگر پیدا می‌کند اخلاق ضمانت اجرایی ندارد اما قانون ضمانت اجرایی دارد.
وی سپس به دعوای مشروطه‌خواهان و مشروعهخواهان اشاره کرد و گفت: آسیدکاظم یزدی که از مشروعهخواهان بود می‌گفت که قاضی باید آزاد باشد تا مطابق فتوا عمل کند و دست قاضی را با قانون نبندید و با تدوین قانون مدنی نصف کار اجتهاد تمام شده است و فقها بیشتر در باب عبادت نظر می‌دهند.
حجت‌الاسلام علیدوست در پایان خاطرنشان کرد:در این که شریعت جامع، جهانی و جاودان است بحثی نیست، بحث بر سر این است که جامع بودن یعنی چه و جامع را به چه معنایی می‌بینیم.
منبع: خبرگزاری فارس
