محل تحصيل و تدريس در حوزههاى علميه
مساجد از صدر اسلام فضاى تدريس و مراكز درس و بحثشناخته شدند
مساجد از صدر اسلام فضاى تدريس و مراكز درس و بحثشناخته شدند. قرائت قرآن كريم و تفسير و آموزش اصول و فروع دين از جمله موضوعاتى بودند كه در مساجد تدريس مىشدند و حلقات علمى را به خود اختصاص مىدادند و اى بسا در مسجدى دو يا چند حلقه درس در يك زمان تشكيل مىگرديد.
همچنين بايد مكتب خانهها، كتابفروشىها، خانههاى دانشمندان دينى و حجرهها را در رديف مكانهايى قرار داد كه در آنها به آموزش پرداخته مىشد.
مكتب خانهها جايى بود كه بيشتر كودكان در آن براى آموزش خط و حساب و ادبيات و عربى و قرآن كريم حاضر مىشدند و در حقيقت علوم ابتدايى و خواندن و نوشتن در آن معمول بود. اين روند تا ايجاد مدارس به گونه نو در ايران رواج داشت.
از آنجايى كه كتابفروشان خود اديبانى با فرهنگ بودند و در پناه اين پيشه كه خواندن و آگاهى را بر ايشان ارزانى مىداشت، به دنبال كامجويى معنوى مىرفتند و دانشوران و اديبان را به سوى كانون خود مىكشاندند، سوداگرانى سود آفرين محسوب نمىشدند، بلكه بيشتر به دانشهاى خود مىافزودند و ديگران را بهرهمند مىساختند.
خانههاى دانشمندان يكى ديگر از مكانهايى است كه به قدمت تاريخ اسلامى براى تعليم و تربيت دانشجويان تعيين شده بود. خانه پيامبر خدا و بعضى از اصحاب از نخستين مراكز آموزش علوم اسلامى به شمار مىروند.
همچنين حجرهها و مغازههايى كه علماى دينى در شهرهاى دور و نزديك جهان اسلام براى اداره امو مسلمانان و رسيدگى به مسايل حقوقى و قضايى آنان بر پا داشته بودند، از ديگر مكانهاى تدريس معارف قرآنى شناخته مىشوند. چرا كه آنان به عنوان فرزانگان شهر كه داراى وجهه مردمى نيز مىباشند، مورد رجوع ارباب فضل و دانشجويان بودهاند.
در شهرهايى كه اماكن متبركه و مقدسى وجود دارد، به حساب معمول مركز تجمع طلاب علوم دينى و يكى از مكانهاى تدريس شناخته مىشود. لذا امامزادهها، مقبرههاى علماى دينى و اولياى خدا از مكانهاى تدريس محسوب مىگردند.
مرحله بعد برپايى مدرسههاست كه مكانى ويژه تحصيل و تدريس شناخته شده است. در انگيزه ايجاد مدارس سخنان بسيارى گفته شده، كه به دو عامل عمده اشاره مىشود:
يكى از علل عمده انگيزه پيدايش مدارس عمليه كه به حسب معمول در كنار مراقد بزرگان يا مساجد داير مىگرديد، اين است كه با افزايش دانش پژوهان و فزونى حلقههاى درس تزاحمى بين آموزش و پرستش ايجاد مىشد كه با مكان يابى جديدى به عنوان مدرسه اين مزاحمت از ميان مىرفت و با ايجاد خوابگاهها در كنار مدرسها، بر رفاه دانش پژوهان افزوده مىگشت.
دكتر احمد شبلى، استاد تاريخ و تمدن اسلامى در دانشگاه قاهره دليل ديگرى بر ايجاد مدرسههاى علميه بيان مىدارد. وى عقيده دارد برپايى مدارس كه نخست به دست «خواجه نظام الملك» (م 485 ق.) رخ داده است، مقابله با گسترش و پيشرفتشيعه در زمان خاندان بويه و فاطميان در عراق و سوريه و مصر بوده است.
محل تشكيل حلقههاى درس:
محل تشكيل حلقههاى درس در حوزههاى شيعى در ايران و عراق و ساير مراكز شيعهنشين در مدارس دينى، حجره استاد، يا خانه استاد و يا مكانى كه به نام مدرس معروف است، مىباشد.
در اعتاب مقدسه عراق كه قبلا بزرگترين حوزههاى شيعى را در برداشت برحسب فصل گرما در بالاى بام يا زير زمين مدرسه كه به آن «سرداب» مىگفتند، حلقههاى علمى برگزار مىشد. در شهرهايى كه پيدايش حوزه بيشتر به خاطر وجود پر بركت اهل بيت و مراقد مطهر آن بزرگواران بوده است، حجرات و ايوان صحنهاى حرم مطهر ائمه از مهمترين مراكز تشكيل كلاسهاى درس به شمار مىرفته است. كه اين سنتحسنه همچنان نيز ادامه دارد، چنانچه بسيارى از درسهاى حوزوى در حوزه علميه قم در حجرات صحن حرم مطهر حضرت معصومه سلام الله عليها برگزار مىشود.
در حوزه با عظمت قم كه در حال حاضر از بزرگترين مراكز تحصيل علوم اسلامى به شمار مىرود درسهاى مقدمات و به طور كلى دروسى كه تحت برنامه مركز مديريت در شش سال اول تحصيل طلبه برگزار مىشود در مدارسى كه در همين جهت فعاليت دارند، برگزار مىشود.
دروس سطح و دروس خارج و درسهاى مختلف جانبى ديگرى كه شاگردان خود به نسبت به علاقه و نياز خود آن را انتخاب مىكنند معمولا با توافق بين استاد و متعلمين در محلى خاص برگزار مىشود. گرچه در سالهاى اخير بسيارى از حجرات مدرسه مباركه فيضيه و دارالشفاء به همين امر اختصاص داده شدهاند، اما هنوز هم بسيارى از دروس حوزوى در مساجد، حسينيهها، تكايا و يا مكانهاى مقدس ديگر برگزار مىشود.
از جمله دروسى كه در حال حاضر جز در مساجد و مكانهاى بزرگ ديگر امكان برقرارى آن نيست، دروس خارج مراجع معظم تقليد است، چنانچه درسهاى خارج مراجع و بزرگان حوزه علميه قم، در صبح و عصر در شبستانهاى مسجد اعظم برگزار مىگردد كه گاهى تعداد متعلمين بعضى از اين حلقههاى علمى نزديك به هزار نفر مىرسد.
در سالهاى اخير مدرسه بزرگى توسط مرحوم حضرت آيه الله العظمى گلپايگانى، ساخته شد كه طرح بناى آن به شكل كلاسهاى متعدد است كه صرفا جهت برگزارى درسهاى حوزوى است.
اين خدمت بزرگ با توجه به گسترش حوزه علميه قم، گام مهمى را در جهت تامين فضاى آموزشى آن برداشته است.
پىنوشتها
1- گفتار «شيخ الطباخ» در مجله الجامعة الاسلاميه، سال 17، شماره 224، ص 40، به نقل از تاريخ آموزش در اسلام، احمد شبلى، ترجمه محمد حسين ساكت، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، ص 100 -101.
2- طبقات الشافعيه الكبرى، ج 3، ص 137.
3- وفيات الاعيان، ج 1، چاپ ايران.
4- معجم البلدان، زير نام «بست».
5- تاريخ آموزش در اسلام، ص 338 - 340.
6- عمده الطالب، جمال الدين احمد بن على، ص 209 - 210.
حوزههاى علميه شيعه در گستره جهان صفحه 127
سيد عليرضا سيد كبارى
