در آفرينش اين گونه ادبى، گاه حس و مشاهده و گاه خيال و نازك انديشى نقش عمده دارند. امّا اثرى جاودانه مى شود كه چهره اى از واقعيّت را در سراچه خيال به نمادى فراواقعى و بديع تبديل سازد، آن گونه كه بتواند احساس و پيام و انديشه هنرمند را از وراى آن تصوير به مخاطب انتقال دهد. اين كار بزرگ در گرو
فضاسازى است. اين نمونه زيبا را از آثار شاعر بسيجى، زنده ياد سلمان هراتى، بنگريد: مى آيد آرام آرام خوشبوتر از خورشيد با دامنى پر از شكوفه مى آيد از لابه لاى جنگل وحشى و قلب باغچه ها از خيال بهار مالامال بهار فصل درنگ عاطفه در كوچه باغ ها است.
شش. ادبيّات حَسْب حالى و زندگى نامه اى يكى از گونه هاى خواندنى در ادبيّات، خاطره نويسى و نگارش يادداشت هاى گزارشى از زندگى و احوال هنرمند است. نوشته هاى زندگى نامه اى معمولا از نكته ها و لطايف شيرين و سودمند سرشارند. «حَسْبِ حال» اگر شيوا و دلكش باشد، به جذّابيّت يك رمان يا داستان شورانگيز خواهد بود و خواننده را تا پايان غرقِ خويش خواهد ساخت. در ادبيّات معاصر، گرايش به اين گونه افزايش يافته و نمونه هاى خوبى همچون
روزها از دكتر محمّدعلى اسلامى ندوشن،
از پاريز تا پاريس از دكتر محمّدابراهيم باستانى پاريزى، و
خسى در ميقات از جلال آل احمد را ارمغان آورده است. زندگى نامه ها و «سيره»ها نيز در همين رديف جاى دارند. شرح حال پيامبر و خاندان پاكش(عليهم السلام) و نيز اولياى خدا اگر با قلمى شيوا نگاشته شود، گروهى بسيار را شيفته پاكى ها و نيكى ها مى سازد. در اين ميان، تلاش هاى استاد سيّد جعفر شهيدى در نگاشتن شرح حال امامان، استاد محمّدرضا حكيمى در پرداختن به زندگى عالمان، ميثاق امير فجر در تصوير كردن تاريخ شكوهمند اسلام، و دكتر عبدالحسين زرّين كوب در نگارش زندگى نامه اديبان و دانشوران مثال زدنى است. به آنان كه مشتاق اين گونه از ادبيّاتند، مطالعه
سياحت شرق از آقا نجفى قوچانى و
شرح زندگانى من از عبداللّه مستوفى را توصيه مى كنيم. اثر اخير در سه جلد فراهم آمده و در طول پنج سال نگاشته شده
