چهار.حجم و گستره مقاله
دوم. تفكّر درباره موضوع و تنظيم طرح: در اين مرحله، بايد انديشيد كه چه وجوهى از موضوع را بايد شكافت; از كجا بايد شروع كرد و به كجا ختم نمود; چه شواهدى را بايد ارائه كرد; و چه دستاوردى در نظر است. در اين گام، بايد بسيار دقّت داشت كه مصالح دينى و فرهنگى بر هر ملاحظه ديگرى مقدّمند. لحاظ كردن اين مصالح، نه تنها «خود سانسورى» نيست، بلكه عين آزادگى است: آزادگى از بند ميل هاى شخصى و شهرت طلبانه اى كه همواره موج انگيزى را خوش مى دارند، گرچه آن موج بنيان دوست را براندازد و كشتى دشمن را به پيش بَرَد!
سوم. يادداشت بردارى از منابع: اينك بايد نكته هاى مهمّى را كه بعداً در مقاله چيده مى شوند، از منابع گوناگون ، و گاه از گنجينه ذهن خويش، فراهم آوريد. ثبت نشانى دقيق منابع را هرگز فراموش نسازيد، زيرا نويسنده امين كسى است كه نام منابع مورد استفاده را با كمال انصاف ذكر نمايد.
چهارم. تنظيم و اصلاح يادداشت ها: در اين مرحله، يادداشت هاى پراكنده كنار هم قرار مى گيرند و پيش نويس متن مقاله از چينش آن ها پديدار مى شود. ترتيب منطقى و نظم ساختارى هرگز فراموش نشود.
پنجم. تهيّه متن نهايى مقاله: ويرايش و بازنگرى پيش نويس و تهيّه متن پاكنوشته سبب مى شود كه هم نويسنده اطمينان يابد كارى منطبق با ميزان هاى نگارشى و ويرايشى انجام داده است و هم بررسان مقاله بسيار زودتر و راغبانه تر در آن بنگرند و آن را از نظر تأييد خويش بگذرانند.
ششم. تعيين عنوان: خوب است در تعيين عنوان شتاب روا نداريم و آن را به همين مرحله واگذاريم; زيرا پس از احاطه يافتن به متن خويش، بِه تر مى توانيم عنوانى گويا و درخور براى آن برگزينيم. عنوان بايد آيينه مقاله، كوتاه، آهنگين و پرطنين، روان و شيوا، و غير مقلّدانه باشد. معمولا مقاله هر چه كوتاه تر باشد، خوانندگان بيش ترى را به خود جلب مى كند. با اين حال، گاه مصالحى ايجاب مى كنند كه مقاله حجمى زياد بيابد. روى هم رفته، حجم يك مقاله به اين عوامل بستگى دارد: ـ موضوع مقاله: مثلا موضوعات علمى معمولا حجمى بيش تر مى طلبند. ـ سطح مخاطب: براى مخاطبان ساده فهم تر، بايد مقالات كوتاه تر نوشت. ـ مجموعه اى كه مقاله در آن چاپ مى شود: جُنگ ها و نشريّات تخصّصى، مقالاتى بلندتر دارند. ـ ويژگى هاى زمانى و مكانى در تاريخ درج مقاله: گاه عوامل اجتماعى و سياسى خاص ايجاب مى كنند كه مقاله اى گسترده تر شود.
