تبیان، دستیار زندگی

جناس بر دو گونه است: جناس كامل (= تام) و جناس ناقص. در جناس كامل، دو كلمه در لفظ، نوع و تعداد حروف، و هيأت و ترتيب يكسانند. در جناس ناقص، كلمات، قدرى با هم متفاوتند، خواه از لحاظ اِعراب و خواه نوع و تعداد حروف. دو واژه قَلْب (= دل) و قَلْب (= تقلّبى) در جمله زير با يكديگر جناس كامل دارند: قلبنازنين خويش را به سكّه قلبمفروش! دو واژه گِل و گُل در جمله زير جناس ناقص دارند: خوشا ياد آن گُلهاى بهشتى كه هشت سال گِلاين سرزمين را گلاب پاشيدند. در همين جمله، گُل و گُلاب،جناس مركّب دارند، زيرا يكى ساده است و ديگرى مركّب. اقسام ديگرى از جناس نيز در علم بديع معرّفى شده اند كه مشتاقان بايد در جاى خويش، آن ها را بجويند. و اينك نمونه هايى از جناس در نثر پارسى: در ديده دشمنان خارو بر روى دوستان خال بود. دماراز وجود ماربرآورد. بى رحم، به زخمچوب از مسلمانان زر مى ستدند. تا بدان سبب، لواى اسلام افراختهتر شود و شمع دين افروختهتر. دريغ است از اين مصراع زيبا نيز ياد نشود. اين مثال به روشنى نشان مى دهد كه صنعت هاى بديعى تنها براى آراستنِ سخن نيستند، بلكه اگر درست به كار گرفته شوند، در استوارى و استحكام و رسايى آن نيز بسيار اثر دارند. در اين مصراع، يك جناس ساده و دلنشين تصويرى زيبا آفريده است كه در قاب آن، مى توان مُراد ساده شاعر را بسى ظريف و هنرمندانه نشاند: جلد سخنم دارد شيرازه شيرازى (اميرخسرو دهلوى) دو. لَفّ و نَشْر⁽⁵⁾: آوردن چند واژه با چند معنى با نوعى توالى و نظم خاص، به گونه اى كه بتوان هر معنى را با واژه متناسب خويش مربوط ساخت. مثلا در اين جمله، لفّ و نشر به شيوه مرتّب آمده است، زيرا شستن با اشك متناسب است و سوزاندن با آه: با اشك و آه، مى توان غبار دل را شست و خرمن گناه را سوزاند.