تبیان، دستیار زندگی

2. آيا ترتيب سوره هاى قرآن توقيفى است يا اجتهادى؟ آن چه از مفاد بند الف و ب در بحث چگونگى كتابت آيات به دست مى آيد، توقيفى بودن تنظيم آيات يك سوره است.
اما بند ج در همين قسمت، خلاف آن را اثبات مى كند.
راستى تنظيم سوره هايى نظير سوره ممتحنه چگونه صورت گرفته است؟ آيا ترتيب آيات در تمام سوره ها توقيفى بوده است؟ آيا ترتيب آيات در اكثر سوره ها توقيفى بوده و در برخى اجتهادى؟ آيا ترتيب آيات در مورد بعضى از سوره ها توقيفى و در مورد بعضى ديگر اجتهادى بوده است؟ پاسخ به اين سؤالات از آن جهت مهم است كه در به تصوير كشيدن سيماى تاريخى تدوين قرآن، بسيار كارساز است.
بسيارى از مفسران و قرآن پژوهان به توقيفى بودن قرآن پاسخ مثبت داده اند.
جلال الدين سيوطى مى گويد: «اجماع و نصوص فراوان دلالت بر توقيفى بودن ترتيب آيات دارند و ترديدى در اين امر نيست. » ⁽²¹⁾
مى گويد: ⁽²²⁾ از جمله نصوصى كه اجمالا بر توقيفى بودن آيات دلالت دارند، رواياتى هستند كه قراءت سوره هاى مختلف قرآنى را در زمان ها و مكان هاى مختلف براى پيامبر نقل كرده اند; مثلا در صحيح بخارى آمده است كه، پيامبر سوره اعراف را در نماز مغرب قراءت مى فرمود و يا هل اتى على الانسان و الم تنزيل را صبح هاى جمعه قراءت مى كرد. (23) .
قاضى ابوبكر باقلانى در كتاب انتصار گفته است: «ترتيب آيات، امرى واجب و فرمانى لازم است.
جبرئيل مى گفت: فلان آيه را در فلان جا قرار دهيد. »
وى هم چنين معتقد است امت، ترتيب آيات هر سوره و مواضع آن را از ناحيه پيامبر ثبت نموده، همان گونه كه قراءات را از آن حضرت دريافت كرده است.
مكى و ديگران گفته اند: ترتيب آيات در سوره ها به دستور پيامبر بوده است و چون حضرت به ثبت «بسمله » در سوره براءت فرمان نداد، اين سوره بدون «بسمله » رها گرديد ⁽²⁴⁾ .
ابن حصار معتقد است كه قرار دادن آيات به جاى خويش، منحصرا با وحى انجام گرفته است.
پيامبر بود كه مى فرمود: فلان آيه را در فلان سوره قرار دهيد و از تلاوت خود پيامبر(ص) به همين ترتيب كنونى با نقل متواتر يقين حاصل گشته است ⁽²⁵⁾ .
بيهقى نيز همين عقيده را دارد ⁽²⁶⁾ .
زركشى دليل ديگرى براى توقيفى بودن نزول مى آورد: اصحاب، قرآن را همان گونه كه از پيامبر(ص) شنيدند، نوشتند; بدون آن كه چيزى را مقدم يا مؤخر دارند.
تلاش صحابه در جمع آورى قرآن در يك موضع بود و نه در ترتيب و نظم بخشيدن به آن; چرا كه قرآن در لوح محفوظ به همين صورتى كه در مصاحف فعلى ما وجود دارد، نوشته شده بود.
خداوند آن را يك مرتبه به صورت كامل به آسمان دنيا نازل كرد (باتوجه به آيات نزول قرآن در ماه رمضان و شب قدر) سپس به صورت متفرق و به تدريج در طول زندگى پيامبر(ص) بر آن حضرت نازل مى شد ⁽²⁷⁾