تبیان، دستیار زندگی

به طور كلى با تدبر در محتواى آيات و سوره هاى قرآن و مقايسه ميان آيات، مى توان براىهريك از آيات و سوره هاى مكى يا مدنى، ويژگى هايى را برشمرد.
اين ويژگى ها گرچهنمى توانند كليت داشته باشند، اما راهنماى خوبى براى تشخيص مكى و مدنى بودن آيه ها و سوره ها هستند.
ويژگى هايى كه غالبا در سوره هاى مكى وجود دارند، عبارتند از:

1. دعوت به اصول عقايد; مثل ايمان به خدا و روز قيامت و تصوير نمودن صحنه هاى حساب و حالات بهشتيان و دوزخيان.
2. كوچكى سوره ها و كوتاهى و موزون بودن آيه ها و ايجاز در خطابات.
3. مجادله با مشركان و ابطال عقايد آنها.
4. كثرت قسم به خداوند، روز قيامت، قرآن و جز اينها.
در سوره هاى مكى نزديك به سىسوگند وجود دارد; در حالى كه در سوره هاى مدنى تنها در دو مورد ادات قسم به كار رفتهاست: فلا وربك لا يؤمنون حتى يحكموك فيما شجر بينهم ⁽³⁾ ;ولى چنين نيست بهپروردگارت قسم، كه ايمان نمى آورند، مگر آن كه تو را در مورد آن چه ميان آنان مايه اختلافاست داور گردانند بلى وربى لتبعثن ثم لتنبؤن بما عملتم ⁽⁴⁾ ; آرى سوگند به پروردگارم، حتما برانگيخته خواهيد شد، سپس شما را به آن چه كرده ايد واقف خواهند ساخت;

5. كثرت قصص انبيا و امت هاى پيشين و داستان حضرت آدم و ابليس.
6. كثرت استعمال «يا ايها الناس » و قلت استعمال «يا ايها الذين آمنوا» ⁽⁵⁾ .
در اين مورد برخى به طور كلى گفته اند: هر سوره اى كه در آن «يا ايها الناس » باشد، مكىاست.
ولى چنين نيست; زيرا سوره بقره با اين كه مدنى است در آيه 21 و 168 خطاب «يا ايها الناس » وجود دارد و همين طور در آيه اول سوره نساء كه مدنى است «يا ايها الناس » است.
ابن حصار گفته است: «همه متفقند كه سوره «حج » مكى است، ولى در آيه 77 از اين سوره خطاب «يا ايها الذين آمنوا اركعوا و اسجدوا... » وجود دارد» ⁽⁶⁾ .
7. آيه ها و سوره هاى مكى پرحرارت، تند و با شدت لحنند و تجانس صوتى در آيات وجود دارد.
8. دعوت به ارزش هاى دينى و اخلاق متعالى; نظير محبت، اخلاص، احترام به غير، اكرام بههمسايه، نيكى به والدين و مبارزه با عادات زشت اخلاقى، مانند قتل و خونريزى و خوردن مال يتيم و.... ضمنا هر سوره اى كه حروف مقطعه در آغاز آن باشد - به جز بقره و آل عمران - مكى است.
ويژگى هايى كه غالبا در سوره هاى مدنى وجود دارد، بدين قرار است:

1. طولانى بودن سوره ها و آيات.
2. مجادله با اهل كتاب.
3. رويارويى با منافقان.
4. كثرت ذكر جهاد و اذن به جهاد و احكام آن.
5. تشريح احكام حدود، فرايض، حقوق، ارث، قوانين سياسى و اقتصادى و معاهدات.
6. تفصيل ادله و براهين بر حقايق دينى ⁽⁷⁾