4. جهان بيني عرفاني، که از راه کشف و شهود و اشراق، حاصل مي گردد. اکنون بايد ديد که آيا مسائل بنيادي جهان بيني را واقعا مي توان از همه اين راههاي چهارگانه حل کرد تا نوبت به سئوال از امتياز و برتري يکي از آنها برسد يا نه؟

نقد وبررسي

آيا با توجه به برد شناخت حسي و تجربي و محدود بودن آن به دايره پديده هاي مادي و طبيعي، روشن مي شود که نمي توان تنها بر اساس دستاوردهاي علوم تجربي،اصول جهان بيني را شناخت و مسائل مربوط به آنها را حل کرد زيرا اينگونه مسائل، از قلمرو علوم تجربي، خارج است و هيچ علم تجربي سخني درباره اثبات يا نفي آنها ندارد. مثلا نمي توان وجود خدا را بوسيله پژوهشهاي آزمايشگاهي اثبات کرد يا (العياذ بالله) نفي نمود، زيرا  دست تجربه حسي، بسي کوتاهتر از آنست که به دامان ماوراء طبيعت، دراز شود و چيزي را خارج از محدوده پديده هاي مادي، اثبات يا نفي کند.

بنابراين، جهان بيني علمي و تجربي (به معناي اصطلاحي «جهان بيني» که قبلا ذکر شد) سرابي بيش نيست و نمي توان آنرا به معناي صحيح کلمه «جهان بيني» ناميد و حداکثر ميتوان آنرا «شناخت جهان مادي»دانست و چنين شناختي نمي تواند پاسخگوي مسايل بنيادي جهان بيني باشد.

اما شناختهايي که با روش تعبدي به دست مي آيد چنانکه اشاره شد جنبه ثانوي دارد و متفرع بر اين است که قبلا اعتبار منبع يا منابع آن، ثابت شده باشد. يعني بايد نخست، پيامبري کسي ثابت شود تا پيامهاي او معتبر، شناخته شود و قبل از آن بايد وجود پيام دهنده يعني خداي متعال، اثبات گردد. و روشن است که اصل وجود «پيام دهنده» و نيز پيامبري «پيام آور» را نمي توان به استناد «پيام» اثبات کرد، مثلا نمي توان گفت: چون قران مي گويد «خداهست» پس وجود او اثبات مي شود. البته بعد از اثبات وجود خداو شناخت پيامبر اسلام و حقانيت قران کريم مي توان ساير اعتقادات فرعي و نيز دستورات عملي را به استناد «مخبرصادق» و«منبع معتبر» پذيرفت، اما مسائل بنيادي را بايد قبلا از راه ديگري حل کرد.

پس روش تعبدي هم براي حل مسائل بنيادين جهان بيني، کارآيي ندارد.