فيکون». (1)

اما چنانکه اشاره شد گاهي «قضاء و قدر» بصورت مترادف بکار مي رود، و از اينروي، تقسيم به حتمي بودن و غير حتمي مي گردد، و بدين لحاظ است که در روايات و ادعيه، از تغيير قضاء ياد شده، و صدقه و بر به والدين و صله رحم و دعاء، از عوامل تغيير قضاء، معرفي گرديده است.

قضا و قدر علمي و عيني

گاهي تقدير و قضاء الهي، به معناي علم خدا به فراهم شدن مقدمات و اسباب و شرايط پيدايش پديده ها و نيز علم به وقوع حتمي آنها بکار مي رود، و آن را«قضاء و قدر علمي» مي نامند، و گاهي به معناي انتساب سير تدريجي پديده ها و نيز انتساب تحقق عيني آنها به خداي متعال، استعمال مي شود و «قضاء و قدر عيني نام »مي گيرد.

برحسب آنچه از آيات و روايات، استفاده مي شود علم الهي به همه پديده ها به صورتي که عينا در خارج، تحقق مي يابد در مخلوقي شريف و متعالي به نام«لوح محفوظ» منعکس است و هر کس به اذن الهي، با آن، تماس پيداکند از حوادث گذشته و آينده، آگاه مي گردد، و نيز الواح نازلتري هست که محدودي بدست مي آورند که مشروط و قابل تغيير است. و شايد اين آيه شريفه، ناظر به اين دو نوع سرنوشت باشد:«يمحوالله و يثبت و عنده ام الکتاب».(2) وتغيير يافتن تقديرات مشروط و غير حتمي، در لسان روايات، بنام«بداء» ناميده شده است.

بهرحال، اعتقاد به قضاء و قدر الهي، مشکلي را بيش از آنچه در مورد علم ازلي الهي گفته شد بوجود نمي آورد، و در درس سابق، شبهه جبرگرايان مربوط به علم الهي، مورد بررسي واقع شده است وسستي و بي مايگي آن، روشن گرديد.

1. سوره آل عمران به آيه 47و به اين آيات نيز رجوع کنيد: سوره بقره: آيه 117، سوره مريم:آيه35، سوره غافر:آيه 68.
2. سوره رعد: آيه 39.