مقصد بيست و يكم:

صَمت و ضد آن: هَذَر

فصل اوّل: [ فوائد صمت ]

«صَمت» عبارت از سكوت است، لكن در اينجا مقصود سكوت مطلق نيست؛ زيرا سكوت مطلق از جنود عقل نيست و افضل از كلام نيست، بلكه كلام در موقع خود افضل از سكوت است؛ زيرا به كلام، نشر معارف و حقايق دينيّه و بسط معالم و آداب شريعت شود، و خداى تعالى متّصف به تكلّم است و از اوصاف جميله او «متكلّم» است. از اين جهت، در مقابل صمت در اين روايت تكلّم را قرار نداده، بلكه هَذَر - به فتحتين - را، كه عبارت از هذيان و تكلّم به چيزهاى بى معنى لاطائل است، قرار داده.
پس، آنچه از جنود عقل و در شرع و عقل مورد تحسين است، سكوت از هذيان و هَذَر است. البته اين سكوت و حفظِ زبان از لغو و باطل، از فضايل و كمالات انسانى است؛ بلكه اختيار زبان را داشتن و اين مار سركش را در تحت اختيار درآوردن از بزرگترين هنرمندى هاست كه كمتر كسى مى تواند به آن موفق شود، و اگر كسى داراى چنين قدرتى شد، از آفات و خطرات بسيارى محفوظ ماند؛ زيرا زبان داراى آفات و خطرات بسيارى است؛ بعضى براى آن قريب بيست آفت ذكر كردند(600) و شايد از آن هم بيشتر باشد.
بالجمله، كلام با آنكه از كمالات وجود است، و تكلُّم منشأ كمالات بسيارى است - كه بدون آن باب معارف مسدود مى شد، و خداى تعالى در قرآن كريم مدح شايان از آن فرموده: «الرَّحْمنُ * عَلَّمَ القُرْءَانَ * خَلَقَ الإنْسَانَ * عَلَّمَهُ الْبَيَانَ»(601) ؛ تعليم بيان را در اين آيه، مقدّم بر تمام نعمتها داشته در مقام امتنان بر نوع انسانى - با اين وصف، چون اطمينان از سلامت آفات آن نمى شود پيدا كرد، و در تحت اختيار آوردن زبان از مشكلترين امور است، سكوت و صمت بر آن ترجيح دارد.
و اهل رياضت سكوت را بر خود حتم مى داشتند؛ چنانكه خلوت را نيز اهميّت مى دادند براى همين نكته. با آنكه در معاشرات با اهل معرفت و دانشمندان و اهل حال و رياضت،