كه يك مرتبه از تقواست در صورتى كه معناى عام او را ملحوظ داريم - مقدّمه ملكات حسنه فاضله است؛ چنانكه مرتبه كامله از تقوا - كه ترك غير حق است و تنزيه از شرك به تمام معانى آن - مقدّمه حصولِ توحيد و اقبال به حق است.
تمام اساس شرايع حقّه، بر طبق دو فطرت الهيّه است: يكى اصلىِ استقلالى و آن فطرتِ عشق به كمال مطلق است كه اساس خداخواهى است، و ديگرى تبعىِ استظلالى كه آن فطرتِ تنفّر از نقص است كه اساس تنزّه و تقواست به معنى عامّ شامل آن. و تمام احكام شرايع، چه احكام قالبى و چه احكام قلبى بر اين دو اصل محكم الهى بنا نهاده شده است.
بايد دانست كه به واسطه شدَّت اتصال بين مُلك بدن و روح، تمام آثار ظاهريه در روح، و آثار معنويه در ملك بدن سرايت مى كند. پس اگر كسى در حركات و سكنات مواظبت كند كه با سكونت و آرامش و در اعمال صوريه مانند اشخاص حليم رفتار كند، كم كم اين نقشه ظاهر به روح سرايت كند و روح از آن متأثر شود. نيز اگر مدّتى كظم غيظ كند و حلم را به خود ببندد، ناچار اين تحلّمْ به حلم منتهى شود و همين امرِ تكلّفىِ زورى امرِ عادىِ نفس شود. و اگر مدتى خود را به اين امر وادار و مواظبت كامل كند و مراقبت صحيح نمايد، نتيجه مطلوبه البته حاصل شود. و در آثار شريفه اهل بيت وحى عليهم السلام اين علاج مذكور است. مولاى متَّقيان عليه السلام فرمود: «اگر نمى باشى حليم، پس حلم را به خود ببند؛ زيرا كم است كه كسى خود را شبيه به قومى كند مگر آنكه اميد است از آنان شود».(591) از حضرت صادق عليه السلام نيز روايت است كه: «اگر حليم نيستى، تحلّم كن».(592)

فصل ششم: فضايل حلم از طريق منقول

فضايل حلم به حسب عقل، معلوم و ثابت است، و آثارِ شريفه مترتّبه بر آن بر كسى كه صاحب عقل سليم است پوشيده نيست. و كفايت كند در فضل آن، آنكه خداى تعالى در قرآن