مقصد بيستم:

حلم و ضد آن: سَفَه

فصل اوّل: [ معنى حلم و سفه ]

حلم از شعب اعتدال قوّه غضب است. و آن عبارت از ملكه اى است كه نفس را به واسطه آن طمأنينه حاصل شود كه بزودى و بى موقع، هيجانِ قوّه غضب او نشود، و اگر برخلاف ميل نفسانى او چيزى رخ دهد و به او مكروه يا ناگوارى رسد، از حوصله بيرون نرود و گسيخته لجام نشود.
در مقابل آن «سَفَهْ» به فتح فاء است از سَفِهَ از باب عَلِمَ يعلَم؛ «يقال: سَفِهَ الرجل؛ أى عدم حلمُهْ، و سَفَّهَ الجهلُ حلمَه؛ أى أطاشَه و أخَفَّهُ».(581) طَيْش و خِفّت و سبكى، در مقابل آن سكونت و بردبارى است و آن ملكه اى است كه به واسطه آن، نفس از حوصله بيرون رود و با ناملايمات سازگار نباشد، و بدون ميزان و از روى جهالت افسار گسيخته شود، و غضبش به جوش آيد و خوددار نباشد، و اين از شعبِ افراط قوّه غضب است. شايد سفاهت، در اصل، همان سبك مغزى و جهالت و خفّت عقل باشد. چون كسى كه متمكّن از حفظ قوّه غضبيّه نيست جاهل و سبك مغز و خفيف العقل است، از خلاف حلم به سفاهت تعبير شده است؛ نه آنكه جوهراً معناى سَفَه ضد حلم باشد. اين گرچه مخالف ظاهر قول لغويّين است، لكن موافق اعتبار و ريشه لغت است. در هر صورت در مقصد ما مدخليّتى ندارد.

فصل دوم: [ ثمرات قوّه غضبيّه ]

قوّه غضبيّه اگر تحت تصرف عقل و شرع تربيت شود، يكى از بزرگترين نعتمهاى الهى و بالاترين كمك كارها به راه سعادت است، و با قوّه غضب حفظ نظام جهان و حفظ بقاى شخص و نوع شود، و مدخليّتى بزرگ در تشكيل مدينه فاضله دارد. با اين قوّه شريفه انسان و حيوان حفظ بقاء خود و نوع خود، و از ناملايمات طبيعت دفاع كند و خود را از زوال و فنا نجات دهد. اگر اين قوّه در انسان نبود، از بسيارى از كمالات و ترقّيات باز مى ماند و حفظ