نفسانيّه؛ «مَا أصَابَكَ مِنْ حَسَنَةٍ فَمِنَ اللَّهِ وَ مَا أصَابَكَ مِنْ سَيِّئَةٍ فَمِنْ نَفْسِكَ»(553). «مادر بتها، بتِ نفسِ شماست».(554)
معرفت خدا، حُبّ خدا آوَرَد. اين حُبّ، چون كامل شد، انسان را از خود منقطع كند. و چون از خود منقطع شد، از همه عالم منقطع شود، و چشم طمع به خود و ديگران نبندد، و از رِجْزِ شيطان و رِجْس طبيعت پاكيزه شود، و نور ازل در باطن قلب او طلوع و از باطن به ظاهر سرايت كند، و فعل و قول و تمام قوا و اعضاء او الهى و نورانى شود. پس در عين حال كه متواضع است پيش همه خلق، از هيچ كس تملّق نگويد، و چشم اميد و طمع پيش كسى باز نكند، و چشمش به دست خلق دوخته نباشد.
بالعكس، احتجاب از حق و رؤيت نفس و خودخواهى و حبّ نفس، انسان را از خدا منقطع و اسير نفس كند. چون بنده نفس شد، هر جا لذّات نفس ديد، آنجا رود، و پيش صاحبان دنيا و مال و منال خاضع و خوار شود، و چشم طمع به آنها دوزد، و در عين حال، به زيردستان و آنان كه چشم اميد به آنها ندارد، تكبّر كند و سرافرازى نمايد.

فصل چهارم: [ موعظه در اين باب ]

هر علم و عملى كه انسان را از هواهاى نفسانيّه و صفات ابليس دور كند و از سركشيهاى نفس بكاهد، آن علمِ نافعِ الهى و عملِ صالحِ مطلوب است. به عكس، هر علم و عملى كه عُجب و سركشى ايجاد كند يا دست كم از صفات نفسانيّه و رذائل شيطانيّه انسان را مبرّا نكند، آن علم و عمل از روى تصرّف شيطان و نفس أمّاره است. نه آن علمْ نافعْ و علمِ خدايى است گرچه علم معارفِ اصطلاحى باشد، و نه آن عملْ صالحْ و سازگار براى روح است گرچه جامع شرايط باشد. ميزان در سير و سلوك حق و باطل، قَدَم نفس و حق است، و علامت آن را از ثمراتش بايد دريافت. اكنون سخن ما در تمام ثمرات و نتايج نيست، بلكه در همان تواضع و تكبّر است. حضرت مولى الموحّدين فرمود: «اى طالب علم! همانا علم، داراى فضايل بسيار