مقاله سوم
شرح جنود عقل و جهل از بعض وجوه
مقصد اوّل:
شرح «اَلْخَيْرُ و ... ضِدَّهُ الشَّرَّ»
فصل اوّل: [ مقصود از خير و شر]
بحث از حقيقت و ماهيت خير و شر، خارج از مقصود اصلى ماست. و اين دو، چون به حسب هويّت از واضحات و فطريّات است؛ ايكال آن را به وجدان و فطرت، اقرب به صواب و نزديكتر به مقصود است. و مهم در اين مقام، بيان مقصود از خير و شر است كه در اين حديث شريف، يكى را وزير عقل و ديگرى را وزير جهل قرار داده.
پس بايد دانست كه مقصود، نفس خير و شر نيست، به آن معنى كه عامه مى فهمند، بلكه به معناى ديگرى است كه پس از اين اشاره به آن مى آيد؛ زيرا نه تناسب با وزارت و نه جُنديّت عقل دارد. پس مقصود از آن را توان گفت كه حقيقت فطرت است كه در آيه شريفه، اشارت به آن رفته، آنجا كه فرمايد: «فِطْرَتَ اللهِ الَّتِى فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْهَا»(275).
غايت امر آنكه: خير عبارت از فطرت مخموره، و شر عبارت از فطرت محجوبه است.
تفصيل اين اجمال آنكه: حق - تبارك و تعالى - با عنايت و رحمت خود، به يد قدرت خود، كه طينت آدم اوّل را مخمّر فرمود،(276) دو فطرت و جبلّت به آن مرحمت نمود: يكى اصلى،
