فصل دوم: بعضى از آداب و اسرار تكبيرات

چون اذان اعلام حضور قواى نفس است در محضر ربوبيّت، سالك در اوّل امر متوجه به كبرياى ذات مقدس شود؛ پس، اعلان عظمت و كبرياى آن كند اوّلاً به قواى خود؛ و ثانياً به ملائكة الله موكّله به قواى نفس؛ و ثالثاً به موجودات عوالم غيب و شهادت؛ و رابعاً به ملائكة الله موكّله به ملكوت سماوات و ارضين.
اين خود از امور شامله سلوك و آداب محيطه ثنا و عبادت است كه در تمام احوال نماز نصب العين سالك بايد باشد. از اين جهت در اذان و اقامه و نماز دائماً تكرار شود؛ در انتقال از هر حالى به حال ديگر اعاده آن شود كه در قلب سالك قصور ذاتى خود و عظمت و كبرياى ذات مقدّس تمكين پيدا كند.
از اينجا ادب آن نيز معلوم شود كه بايد سالك در هر تكبيرى قلب و قواى خود را متذكر كند به عجز خود و كبرياى حق.
و في حديث طويلٍ عن اميرالمؤمنين عليه السلام أنّه قال:
والوَجْهُ الآخَرُ «الله اكبرُ» فِيه نَفْيُ كَيْفيَّتِه؛ كَأَنَّهُ يقولُ (أي المُؤَذّنُ): الله أجَلُّ مِنْ اَن يُدْرِكَ الْواصِفُونَ قَدْرَ صِفَتِه الَّذي هُوَ مَوْصُوفٌ بِهِ؛ و اِنّما يَصِفُهُ الْواصِفُونَ صِفَتَهُ عَلى قَدْرِهِمْ لا قَدْرِ عَظَمَتِهِ وَجَلالِهِ، تَعالَى الله عَنْ اَن يُدرِكَ الْواصِفُونَ صِفَتَهُ عُلُوّاً كبيراً ... .(130)
از آداب مهمّه تكبيرات آن است كه سالك مجاهده نمايد و با رياضات قلبيّه قلب را محلّ كبرياى حق (جلّ جلاله) قرار دهد؛ و كِبَر شأن و عظمت و سلطان و جلال را به ذات مقدّس حقّ (جلّ و علا) منحصر كند و سلب كبريا از ديگر موجودات نمايد؛ و اگر در دل از كبرياى احدى اثرى باشد كه آن را پرتو كبرياى حق نبيند و نداند، قلبش مريض و معلّل و مورد تصرف شيطان است؛ و چه بسا باشد كه تصرّفات شيطانيّه سبب شود كه غيرِ حق را در قلبْ سلطانِ كبريا از حق بيشتر شود و قلبْ او را اكبر از حق شناسد، در اين صورت انسان در زمره منافقان محسوب گردد. علامت اين مرض مهلك آن است كه انسان رضاى مخلوق را مقدم بر