عالم بى‌عمل
نکات اخلاقى از آیةاللّه مجتهدى تهرانى قدس سره
یکى از آفات طلبگى این است که طلبه سال‌ها درس بخواند و عالم شود، ولى به آن علم عمل نکند.
هر کسى به علم خود عمل نکند، آنچه را که دانسته، به مرور زمان بر اثر استفاده نکردن و عمل نکردن فراموش مى‌کند.
این یک اصل است و فقط شامل طلاب نمى‌شود، بلکه تمام علوم و فنون را در بر مى‌گیرد؛ مثلا کسى که حافظ قرآن است، اگر هر روز آنچه را که حفظ کرده است تکرار نکند، پس از مدتى آنچه را که حفظ کرده، فرمواش مى‌کند و هم‌چنین بقیه علوم و امور روزمره مانند کلاس‌هاى یادگیرى رایانه، خطاطى، آموزش رانندگى، آموزش زبان خارجه و... از این قاعده مستثنى نیست و بدیهى است که بعد از یادگیرى اگر مداومت بر آن داشته باشد، آن را فراموش نخواهد کرد.
خصوصا اگر علماء و دانشمندان به آنچه که یاد گرفته‌اند، عمل کنند، خداوند هم علومى را که نمى‌دانند به آنها یاد مى‌دهد، چنانکه رسول اکرم صلى‌اللّه‌علیه‌وآله فرمودند: من عمل بما علم، وفقّه اللّه علم ما لم‌یعلم؛ هر کس به آنچه که علم دارد عمل کند، خداوند به او توفیق علمى را که نمى‌داند مى‌دهد. (تفسیر اثنى‌عشریه 10/265، منهج‌الصادقین 7/180)
هم‌چنین حضرت امام صادق علیه‌السلام مى‌فرمایند: تعلموا ما شئتم ان تعلّموا، فلن ینفعکم اللّه بالعلم حتى تعملوا به، لان العلماء همّتهم الرعایة، و السفهاء همتهم الروایة؛ بحارالانوار 2/37.
هر اندازه که دلتان مى‌خواهد بیاموزید اما (بدانید که) تا به علم عمل نکنید خداوند هرگز از آن (علم) به شما سودى نمى‌رساند، زیرا علما به عمل کردن اهتمام مى‌ورزند و نادانان به روایت کردن.
امیرمؤمنان على علیه‌السلام در حدیثى علم مؤمن را با علم منافق مقایسه مى‌کنند و مى‌فرمایند: علم المنافق فى لسانه، علم المؤمن فى عمله؛ غررالحکم 2/498. علم و دانش منافق، در زبان اوست و علم و دانش مؤمن در عمل اوست.
هم‌چنین آن حضرت مى‌فرمایند: علم بلاعمل کشجر بلاثمر، علم بلاعمل کقوس بلاوتر، علم لاینفع کدواء لاینجع، علم بلاعمل حجةاللّه على العبد، علم لایصلحک ضلال، و مال لاینفعک و بال؛ غررالحکم، 2/498.
علم بى‌عمل مانند درختى است بدون ثمر، علم بدون عمل مانند کمانى است بدون زه، علم بى‌عمل مانند داروئى است بدون سود، علم بدون عمل حجت خدا است بر بنده، علمى که تو را اصلاح نکند گمراهى است و مالى که تو را سود ندهد گرفتارى است.
پس طلبه‌اى که در حوزه چند سال درس بخواند و از شهریه امام زمان عجل‌اللّه‌تعالى‌فرجه‌الشریف استفاده کند، ولى به علم خود عمل نکند، نه تنها خود سودى نمى‌برد و نمى‌تواند دیگران را اصلاح کند، بلکه مایه گمراهى و ضلالت مردم خواهد بود.
این‌گونه طلاب طبق فرموده امیرمؤمنان على علیه‌السلام به مانند آن است که پشت ائمه اطهار علیهم‌السلام را مى‌شکنند، هم‌چنان که مولاى متقیان حضرت على علیه‌السلام مى‌فرمایند: قصم ظهرى عالم متهتک، و جاهل متنسک، فالجاهل یغش الناس بتنسکه، و العالم ینفرهم بتهتکه؛ منیةالمرید 181، (دوگروه) پشت مرا شکستند (یکى) عالم پرده‌در بى‌حیا و (دیگرى) عابد نادان، زیرا نادان با عبادت خود مردم را فریب مى‌دهد، و عالم با تباهکارى‌ها و خلاف کارى‌هاى خود، آنان را (از دین و اسلام) فرارى مى‌دهد.
از این کلام امام علیه‌السلام دانسته مى‌شود طلبه‌اى که به علم خود عمل نکند، به اسلام ضربه مى‌زند، زیرا حوزه‌هاى علمیه امکانات در اختیار او قرار مى‌دهند از قبیل: شهریه، حجره، استاد، خوابگاه و غذا و دیگر امکانات رفاهى، که او با علم و عمل در آینده به اسلام و مسلمین خدمت کند، اگر قرار باشد همه این امکانات را علیه اسلام و مسلمین به وسیله عمل نکردن به احکام دین به کار ببرد، همان بهتر که از این شغل شریف، که شغل انبیا است، کنار برود و آن را به افراد صالح بسپارد و طلبگى را مایه بدبختى دنیا و آخرت خود قرار ندهد، زیرا وقتى افرادى که این علوم را ندارند و ببینند که علما به علمشان عمل نمى‌کنند، آنها هم به دنبال عمل نخواهند رفت.
امیرمؤمنان على علیه‌السلام مى‌فرمایند: قوام الدنیا باربعة: عالم یعمل بعلمه، و جاهل لایستنکف ان یتعلم، و غنى یجود بماله على الفقراء، و فقیر لایبیع آخرته بدنیاه، فاذا لم‌یعمل العالم بعلمه، استنکف الجاهل ان یتعلم، و اذا بخل الغنى بماله، باع الفقیر آخرته بدنیاه؛ غررالحکم؛ 2/542.
قوام و استوارى دنیا به چهار نفر بستگى دارد، 1ـ عالمى که به علمش عمل کند؛2ـ جاهلى که از یاد گرفتن خوددارى نکند؛ 3ـ ثروتمند و دارایى که مالش را به فقرا ببخشد و 4ـ فقیرى که دینش را به دنیایش نفروشد.
پس وقتى که عالم به علمش عمل نکرد، جاهل از یاد گرفتن علم و دانش خوددارى مى‌کند. و زمانى که دارا و ثروتمند نسبت به مالش بخل ورزید، فقیر دینش را به دنیایش خواهد فروخت.
اگر طلبه‌اى به علمش عمل نکند و هم‌چنان در مدرسه و حوزه باقى بماند و قصد نداشته باشد که خود را اصلاح کند، باید این سخن امام صادق علیه‌السلام را مطالعه کند که فرمودند:ان العالم اذا لم‌یعمل بعلمه زلّت موعظته عن القلوب، کمایزلّ المطر عن الصفا؛ بحارالانوار 2/39.
همانا وقتى که عالم به علمش عمل نکند، (باید بداند که) موعظه‌اش در دل‌هاى (شنوندگان) بلغزد و (اثر نکند) همان‌گونه که باران بر سنگ صاف مى‌لغزد (و نفوذ نمى‌کند.)
چرا موعظه و پند و اندرز عالم بى‌عمل اثر نمى‌کند؟ زیرا وقتى که به مردم مى‌گوید به دنیا بى‌اعتنا باشید، چشم به اموال و دارایى مردم مدوزید، به دنبال ریاست و پست مقام نروید، ولى وقتى براى خودش موقعیتى پیش مى‌آید، زینت‌هاى دنیا حالش را تغییر مى‌دهد، و مردم او را مى‌بینند که به ریاستى در دنیا رسیده، ماشین آخرین سیستم سوار مى‌شود، خانه اعیانى دارد، به ثروت و دارایى دست یافته و در یک کلام، به دنیا متمایل شده است؛ اگر روزى منبرى برود و یا کتابى تألیف کند، یا جایى موعظه و سخنرانى داشته باشد، مردم به سمت او نخواهند رفت.
براى مردم امر و نهى چنین عالمانى هیچ تأثیرى ندارد و خداوند نیز در قرآن آنها را نکوهش کرده و فرموده است: یا ایها الذین آمنوا لم‌تقولون ما لاتفعلون، کبر مقتا عنداللّه ان تقولوا ما لاتفعلون؛ صف/3-2. اى اهل ایمان چرا چیزى را که مى‌گوئید به آن عمل نمى‌کنید؟ نزد خدا بسیار موجب خشم است که سختى بگوئید که به آن عمل نمى‌کنید.
در جاى دیگر خداوند مى‌فرماید: اتامرون الناس بالبر، و تنسون انفسکم و انتم تتلون الکتاب، افلاتعقلون؛ بقره 44. آیا مردم را به نیکى دعوت مى‌کنید، اما خودتان را فراموش مى‌نمائید، با این‌که خودتان کتاب آسمانى را مى‌خوانید، آیا هیچ فکر و اندیشه نمى‌کنید؟ اگر فقط از خوبى‌ها و ترک بدى‌ها مشاهده نشود، آیا غیر از بى‌اعتمادى و بى‌اعتبارى نتیجه‌اى خواهد داشت؟! آیا با بى‌عملى مى‌توان دل‌ها را به مهر و معرفت خدا و اولیا و ائمه اطهار علیهم‌السلام آشنا کرد، اینان مانند طبیبانى هستند که براى دیگران نسخه‌هاى شفابخش مى‌نویسند ولى خود بیمارند! البته مردم هم باید بینش خود را بالا ببرند، اگر یک روحانى را چنین دیدند که مثلا آداب و رسوم طلبگى را رعایت نمى‌کند او را از حساب روحانیون جدا کنند و نباید این کار او را به حساب کل روحانیون بگذارند.
در غیاب پیامبران و امامان علیهم‌السلام، علما و روحانیون هستند که خداوند به آنها احسان کرده و منت گذارده و این شغل انبیا را به آنها واگذار کرده است و آن بزرگواران باید از این احسان و این نعمت عظیم الهى شکر‌گزار باشند. و این شکرگزارى باید با دورى از گناه باشد، همانند پیامبران و امامان علیهم‌السلام زیرا مردمى که اعمال و رفتار پیامبر اسلام صلى‌اللّه‌علیه‌وآله و ائمه اطهار علیهم‌السلام را ندیده‌اند، اعمال و رفتار علما را معیار و الگو مى‌دانند.
اگر این طایفه رعایت نکنند، هم به مردم ضرر و زیان مى‌رسانند و هم به خود ظلم و ستم مى‌کنند و ضرر و زیان به مردم، باعث بى‌دینى آنان و یا سست کردن عقیده آنها خواهد بود و ظلم و ستم به خود، باعث بدبختى و شقاوت و دورى از رحمت و غفران الهى و محروم بودن از امتیازاتى که خداوند براى پیامبران و امامان علیهم‌السلام در نظر گرفته است خواهد شد.
منبع افق حوزه
تنظیم گروه حوزه علمیه
