تبیان، دستیار زندگی
من، ابومحمد باقر، محسن فرزند سید عبدالکریم، که نسبم با چند واسطه به زید شهید فرزند امام زین العابدین‏علیه السلام منتهی می‏شود، در قریه «شقراء» از توابع جبل‏عامل در سال 1284 متولد شدم
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

علامه سید محسن امین عاملی قدس سره(1371ه.ق)

علامه سید محسن امین عاملی

من، ابومحمد باقر، محسن فرزند سید عبدالکریم، که نسبم با چند واسطه به زید شهید فرزند امام زین العابدین‏علیه السلام منتهی می‏شود، در قریه «شقراء» از توابع جبل‏عامل در سال 1284 متولد شدم

نسب واجداد

دوران کودکی

آموزش صرف و نحو

دوستی لایق

شیخ موسی شراره و فعالیتهای اصلاحی او

آمدن سید مهدی حکیم به بنت جیبل

روش تدریس در نجف اشرف

مشکلات فرهنگی دمشق

جنگ جهانی اول

موضعگیری‏های سیاسی

نماز باران

نسب واجداد

من، ابومحمد باقر، محسن فرزند سید عبدالکریم، که نسبم با چند واسطه به زید شهید فرزند امام زین العابدین‏علیه السلام منتهی می‏شود، در قریه «شقراء» از توابع جبل‏عامل در سال 1284 متولد شدم; اکنون که مشغول تحریر این کلمات هستم اول شوال 1370 است و هشتاد و شش بهار از عمرم می‏گذرد، با اینکه به مرحله «رب انی وهن العظم منی و اشتعل الراس شیبا» (1) رسیده‏ام، ضعف و انواع بیماریها تنم را، که پی‏درپی با مشکلات و اندوه زمانه دست و پنجه نرم کرده، می‏آزارد و علائم مرگ یکی پس از دیگری خود را نشان می‏دهد . مع‏الوصف بحمدالله عزم، همت و جدیت‏به همان میزانی که در دوران جوانی بوده باقی است و با اینکه از تواناییم بر انجام کار کاسته شده بحمدالله مشاعرم سالم است و موفقیت‏بر مطالعه، تصنیف و تالیف، شبانه‏روز همچون گذشته ادامه دارد و به کار دیگری، جز آنچه ضرورت اقتضا کند، نمی‏پردازم . نمی‏دانم مرگ حتمی کی فرا می‏رسد ولی گویا در چند قدمی من است! از خداوند متعال حسن عاقبت و ادامه طاعت و موفقیت‏برای اتمام و چاپ این کتاب اعیان‏الشیعه را خواهانم .

مکرر از بزرگان فامیل شنیده‏ام که اصل ما از «حله‏» بوده، یکی از اجدادم بنابر درخواست اهالی جبل عامل به این منطقه عزیمت می‏کند تا مرجع دینی مردم باشد . خاندان ما معروف به «قشاقش‏» یا «قشاقیس‏» بوده، دقیقا روشن نیست از چه رو چنین نسبتی داشته است اما اکنون به واسطه انتسابی که به سید محمد امین فرزند سید ابوالحسن موسی و پدر جد ما سید علی امین دارد به «آل امین‏» معروف است .

پدرم سید عبدالکریم فرزند سید علی مردی پاک سرشت، پرهیزکار، خوش نفس، صالح و عابد بود، بسیار از خوف خدا می‏گریست . مادرم فرزند عالم صالح، شیخ محمدحسین فلحه‏میسی، از زنان دانشمند، صالح، پاک نهاد و باتدبیر بود که بر اوراد و ادعیه مواظبت داشت . جد مادریم شیخ محمدحسین فلحه از خاندان «رزق‏» عالمی فاضل و متقی و شاعری وارسته بود که در مدرسه «جبع‏» تحصیل کرده سپس به نجف عزیمت نمود و در همانجا از دنیا رفت .

دوران کودکی

یگانه فرزند خانواده بودم . بیش از هفت‏بهار از عمرم نگذشته بود که مادرم مرا نزد معلم قرآنی که در روستا بود برد . وقتی قدم به مکتب‏خانه نهادم، چنانکه طبیعت کودکان است، دلم سخت گرفت و بشدت آزرده خاطر شدم . از طرفی دیگر آن روزها بر فضای مکتب‏خانه‏ها نحوه‏ای قساوت و بیرحمی حاکم بود . چوبه فلک (2) بر دیوار بالای سر معلم آویخته شده بود، دو عصای کوچک و بزرگ در کنار معلم بود، بچه‏ها در کنار او نشسته بودند . آنگاه که بر کسی خشم می‏گرفت‏به تناسب دور و نزدیک بودن از یکی از عصاها استفاده می‏کرد و هر گاه بر همه غضب می‏کرد، با عصای بلند بر پاهایشان می‏نواخت . کودکان را نیز گویا جز صبر و تسلیم چاره‏ای نبود، زیرا بیم آن داشتند که در صورت اعتراض با فلک پذیرایی شوند . اولیای دانش آموزان نیز به تصور اینکه اعمال این روش به مصلحت کودک است، اعتراضی نداشتند بلکه چه بسا به معلم می‏گفتند: گوشت مال تو و پوست و استخوان مال ما!

آن روز نزد معلم ماندم . ولی روز بعد از رفتن به مکتب سر باز زدم! پدر و مادرم نمی‏خواستند مرا مجبور کنند چون به تنها فرزند خانواده خود عشق می‏ورزیدند . از این رو مادرم آموزش مرا خود به عهده گرفت، نوشتن را نیز نزد بعضی از بستگان خوش خط در مدت کوتاهی آموختم . در کودکی اشتیاق چندانی به بازی در خود نمی‏دیدم، شنا و اسب سواری و رزم‏آوری را، چنانکه در آن محیط معمول بود، فراگرفتم .

به هرحال، گرچه آن روز آموزش با قساوت همراه بود ولی نمی‏توان گفت‏بهره‏های اخلاقی و دینی امروز با آن روز برابر است .

آموزش صرف و نحو

پس از ختم قرآن و آموختن کتابت، به علم نحو و آموزش خوشنویسی پرداختم . نخست متن اجرومیه را حفظ کردم و چنانکه معمول بود خود، امثله آن را اعراب گذاری کردم . در این کتاب ابتدا اعراب بسمله را، آورده با تعبیری مؤدبانه می‏گوید: علامت جر الله کسر هاء است اما در غیر لفظ جلاله گفته می‏شد: علامت جر آن کسر آخر است . (3) در این کتاب در شمار نواصب «کی‏» و «لام کی‏» را ذکر می‏کند . (4) با اینکه وقتی بر «کی‏» لام داخل شود نقش اصلی در نصب را «کی‏» بر عهده دارد و لام، جاره است . و نیز جزو حروف جازمه «لم‏» و «لما» و «الم‏» و «الما» را آورده که اشتباه است (5) .

بعضی اوقات به آموختن خوشنویسی می‏پرداختم . عصرها خود را ملزم به خواندن و مرور درسهای گذشته کرده بودم که بتنهایی این کار را انجام می‏دادم . خانه ما دو قسمت داشت، در قسمتی از آن مادر و خواهرانم به سر می‏بردند و در بخش دیگر من بتنهایی درسهای روز گذشته را با صدای بلند تکرار می‏کردم .

بعد از خواندن حروف جر و حروف قسم و اعراب مثالهای زیاد آنها، وقتی به نواصب دهگانه و جوازم هیجده گانه رسیدم، از اعراب امثله زیاد و طولانی آنها خسته شدم . از این‏رو از نواصب و جوازم تنها به آوردن نام آنها قناعت کردم .

روزی تنها نسخه اجرومیه را از دست دادم که برایم ناگوار بود، ناگوارتر از مصیبت صاحب مغنی که مغنی او در سفر حج‏به دریا افتاد; چون وی دو باره از حفظ نوشت اما من نمی‏توانستم . اکنون درست‏به یاد ندارم که بعد چه کردم .

مرحله بعد شروع کتاب قطر الندی و بل الصدی از ابن هشام در نحو، و شرح تصریف از تفتازانی بود . این دو کتاب را به همراه دو تن از عموزادگانم که بزرگتر از من بودند نزد پسر عمویم سید محمدحسین که مردی فاضل و خوش‏اخلاق بود می‏خواندیم . روش درسی چنین بود که بعد از آنکه مؤدب در حضور استاد می‏نشستیم یکی از شاگردان متن کتاب را می‏خواند و سایرین دقت می‏کردند تا اشتباههای وی را تذکر دهند . سپس استاد آن بخش را توضیح می‏داد . بعد از درس در جلسه مباحثه همان شخص که عبارت را خوانده بود درس را تقریر می‏کرد و دیگر شاگردان با دقت نقل وی را دنبال می‏کردند . روز بعد شاگرد دیگری در حضور استاد عبارت را می‏خواند و در جلسه مباحثه بحث می‏کرد .

یکی از دوستان پدرم بزاز بود . مسافرتی در پیش داشت . از او خواستم دیوان شعری از بیروت برایم تهیه کند . او نیز دیوان «ابوفراس حمدانی‏» را برایم خرید . آن را خواندم و بسیاری از اشعارش را حفظ کردم و هم‏اکنون نیز حفظ هستم . اغلب اشعار آن برایم روشن بود ولی چون در سن کودکی بودم و از طرفی اولین دیوان شعری بود که می‏خواندم یا بخشی از آن را نمی‏فهمیدم یا بخوبی متوجه نمی‏شدم .

مدتی کوتاه نزد استاد و پسر عمویم ماندم ولی بهره چندانی عایدم نشد; چون در شرایطی نبودم که بدانم چگونه باید درس خواند، راهنما نیز نداشتم گرچه پسر عمویم مردی فاضل بود .

حدود سال 1297 جناب سید جواد مرتضی از عراق به روستای خود - عیثا الزط - آمد . با گروهی از طلاب کتاب قطر الندی را خدمت ایشان می‏خواندیم . در طفولیت چنین بودم که در مطالعه از مطالب چیزی نمی‏فهمیدم و در درس نیز فکرم پریشان بود . مدت کوتاهی بدین منوال گذشت، تمام همسالان من مشغول بازی بودند، به خود می‏گفتم تو تا اینجا آمده‏ای تا بهره‏ای ببری نه همچون کودکان به بازی بپردازی . پس کمر همت‏بسته عزم را جزم کردم . شب که کتاب را باز کردم در مقابل، چراغی بود که طلبه‏ها دور آن حلقه زده مطالعه می‏کردند . وقتی به عبارت نگاه کردم باز برایم نامفهوم بود، اما ناگهان نوری بر من تابید که مسرور و متنبه شدم . گویا تازه دریافتم که چگونه باید مطالعه کرد و چگونه فهمید . از آن هنگام تا به امروز، همواره استوار و بلند همت‏با تمام توان مشغول فراگیری علم، از طریق مطالعه، مذاکره، تالیف و تدریس در فنون مختلف صرف و نحو، منطق و بیان، فقه و اصول در مدارس جبل‏عامل و نجف هستم و هیچگاه خسته نشده‏ام، از معاشرت با کسی که بهره علمی از او نمی‏بردم خودداری ورزیدم و بر رنج دوران صبور بودم .

دوستی لایق

خداوند بر من منت نهاده با دوستی زیرک، کوشا و باتقوا آشنا شدم . جناب شیخ محمد دبوق، که از من بزرگتر بود، سخت از غیبت کردن و شنیدن آن پرهیز داشت; هرگاه کسی می‏خواست غیبت کند، به گونه‏ای بایسته و بدون اینکه صریحا او را نهی کند، موضوع صحبت را عوض می‏کرد و هر صحبتی که پیش می‏آمد شعر یا حکایتی را به عنوان استشهاد مطرح می‏کرد . ما دو نفر نزد سید جواد مرتضی درس می‏خواندیم، وقتی مساله‏ای طرح می‏شد تا شاگرد خوب نمی‏فهمید از آن نمی‏گذشت . گاه استاد مساله‏ای را دو سه بار تکرار می‏کرد تا دوستم بفهمد و من از این تکرار رنج می‏بردم ولی چیزی نمی‏گفتم .

هنگام مباحثه دو زانو روبه‏روی من می‏نشست، بدون اینکه به جایی تکیه کند، به راست و چپ متمایل شود و یا به جای دیگر توجه کند . وقتی او را چنین می‏دیدم شرمنده شده مانند وی می‏نشستم گاه هم طبیعت کودکانه بر من مسلط می‏شد و تغییر حالت می‏دادم، دوباره یادم می‏آمد و به حالت نخست‏بر می‏گشتم . در هر صورت، همراه دوست گرامیم شیخ محمد دبوق، شرح قطر الندی، علم صرف و نیز شرح ابن ناظم تا بحث «نعم‏» و «بئس‏» را با دقت‏خواندیم .

پس از اتمام شرح قطر الندی به ادامه شرح ابن ناظم بر الفیه پرداختیم در این میان به شرح شیخ رضی بر کافیه ابن حاجب نیز با تمام دقت مراجعه می‏کردیم; این شرح از مهمترین کتابهای نحو و حاوی فلسفه علم نحو و لغت عربی با شیوه‏ای بدیع است . نیز کتابهای مشهور دیگر مثل شرح خیامی را مرور می‏کردیم، کتاب تصریح تالیف خالد ازهری را نتوانستیم تهیه کنیم . یکی از بستگان نسخه‏ای خطی و حجیم از این کتاب داشت که قسمتهایی از آن از بین رفته بود; با اینکه ارزشی نداشت اما چون گوهری کمیاب از عاریه دادن آن به ما دریغ داشتند، با خواهش و تمنا آن را عاریه کردیم . البته بعدها نسخه‏ای چاپی یافتیم که بسیار خوشحال شدیم . آنچه را گفتم برای این بود که معلوم شود در راه کسب دانش چه رنجهایی را متحمل می‏شدیم .

روزهای پنجشنبه غالبا بعد از ظهر از «عیثا» به زادگاه خود «شقراء» می‏رفتیم و عصر جمعه بر می‏گشتیم . روزی به علت آمدن باران نتوانستیم به عیثا بازگردیم، آن روز مادرم برای پیدا کردن شرح الفیه به زحمت افتاد تا از مطالعه درس در شب شنبه باز نمانم و بالاخره آن را پیدا کرده آورد . همراه با شرح الفیه ابن‏ناظم، شرح جاربردی بر کافیه ابن حاجب را نیز که مربوط به تصریف است می‏خواندیم . وقتی در شرح الفیه به بحث «نعم و بئس‏» رسیدیم، دوستم جناب شیخ محمد دبوق به همراه دوست‏خود پیاده و در لباس دراویش برای زیارت عتبات، عازم عراق شد . در این فاصله شرح الفیه را تمام و مغنی‏اللبیب را شروع کردیم . به یاد دارم وقتی به کلمه «اجل‏» رسیدیم عبارت «و قید المالقی‏» (6) - منسوب به مالقه از شهرهای اندلس - را قیدا لما لقی (به صیغه ماضی) می‏خواندم!

حدود سال 1300 ه بود که در شهری دیگر علم بیان و منطق را از کتاب مطول و حاشیه ملاعبدالله زنجانی بر تهذیب سعدالدین تفتازانی شروع کردیم، استادمان روش عجیبی داشت، و بی‏توجه به عبارات و محتویات کتاب، مطالبی می‏گفت که نمی‏فهمیدیم، در مباحثه هم متوجه می‏شدیم که چیزی از درس به یاد نداریم، اغلب با مطالعه و مراجعه به حواشی مطالبی دستگیرمان می‏شد که آن را مباحثه می‏کردیم . به خاطر حسن ظنی که به استاد داشتیم بر این گمان بودیم که او مطالب بلندی را عنوان می‏کند ولی ما قابلیت درک آن را نداریم . به او می‏گفتیم فراتر از تفسیر عبارت کتاب چیزی را نمی‏خواهیم، می‏گفت: دست و بال مرا ببندید، مرا به بند بکشید من جز این بلد نیستم و راست می‏گفت، حقا روش او شگفت‏آور بود .

شیخ موسی شراره و فعالیتهای اصلاحی او (7)

چون دیدیم از درس این استاد نمی‏توانیم استفاده کنیم، به روستای بنت جبیل رفتیم . در این روستا بودم که شیخ موسی شراره از عراق به آنجا آمد . وی برخلاف معمول بدون اطلاع قبلی و بدون هیچگونه تشریفات، ساده و بی‏آلایش سوار بر استری کرایه‏ای وارد شده در منزل شیخ محمدحسین مروه فرود آمد، تنها خویشاوندان وی برای استقبال آمده بودند . وقتی مردم حرفهای وی را شنیدند و کارهای او را مشاهده کردند پی به عظمت او برده مقام بلندی برای او قائل شدند .

شیخ موسی‏رحمه الله سعی بلیغی در فعالیتهای اصلاحی - دینی داشت; مدرسه‏ای تاسیس کرد که در آن علوم عربی، اعم از نحو، صرف، بیان، منطق، اصول و فقه، تدریس می‏شد; عده‏ای از طلاب در آنجا گرد آمده هم خود استفاده می‏کردند و هم برای دیگران مفید بودند . عزای حضرت سیدالشهدا را احیا کرد و برای سوگواری، مجالسی همچون مجالس عراق ترتیب داد، برای شعر عاملی و اجرای آن در مجالس سوگواری روشی ابداع کرد . در مجالسی که بدین منظور ترتیب می‏یافت موعظه می‏کرد و روایاتی از نهج‏البلاغه می‏خواند . گاه نیز از من می‏خواست که به جای او سخنرانی کنم . یکبار به من می‏فرمود: تمام اوصاف تو خوب است جز شدت حیا و حجبی که داری . ایشان مجالس فاتحه و خواندن شعر در آن را به روشی که در عراق معمول بود، مرسوم کرد و به ادبا روش نقد شعر را آموخت و مرا به سرودن شعر ترغیب کرد .

از جمله مجالسی که ترتیب داده بود چهار مجلس بود که یکی از آنها در شب جمعه در حضور خودشان برگزار می‏شد و دو مجلس دیگر صبح جمعه‏ها پشت‏سر هم بود . مجلسی هم عصر جمعه تشکیل می‏شد . در مجلس اولی موعظه می‏کرد، طلبه‏ها مذاکراتی علمی داشتند، نهج‏البلاغه خوانده می‏شد و از طلبه‏ها پرسش می‏کرد، افرادی را که پاسخ می‏دادند تشویق و آنها که از پاسخ دادن عاجز می‏ماندند سرزنش می‏کرد . گاه نیز از من می‏خواست که به جای او سؤال کنم . مجالس سوگواری که او ترتیب می‏داد گرچه خالی از اشکال نبود ولی آغاز اصلاح مجالس سوگواری دیگر به‏شمار می‏رفت

در بنت جبیل، درس را خدمت‏سید نجیب فضل‏الله حسنی عیناثی ادامه دادیم، مطول و حاشیه ملاعبدالله را نزد وی تمام کردیم، شرح شمسیه را نیز با تمام دقت‏خواندیم . در این میان به شرح مطالع در منطق، نیز مراجعه می‏کردیم . سپس معالم را شروع کردیم . ضمنا به حاشیه سلطان و شیروانی و غیره هم مراجعه می‏کردیم . تصمیم گرفتیم که شرائع را بخوانیم، یکی دو جلسه حضور بعضی رفتیم که از عهده تدریس بر نمی‏آمد، ناچار او را رها کرده دیگری را نیز نیافتیم . وقتی مطول می‏خواندم حاشیه‏ای بر آن نوشتم و نیز حاشیه‏ای بر معالم، و کتابی در نحو، تدوین کردم .

پدرم که در عراق بود پسرعموها از وی خواسته بودند مرا به نجف بفرستد . وقتی بازگشت، از جمله کسانی که به دیدن او آمدند شیخ موسی شراره بود . پدرم ضمن صحبت‏خواسته پسر عموهایم را بازگفت . هنوز صحبت او تمام نشده بود که شیخ موسی گفت: پسر عموهایش بالاتر از او نیستند .

سرانجام شیخ موسی شراره در سال 1304 ق به مرض سل مزمن درگذشت . طلبه‏ها متفرق شده هر کس به وطن خویش بازگشت . معمولا در جبل‏عامل عمر مدرسه با عمر صاحب آن و یا حتی در زمان حیات او پایان می‏پذیرد . تصمیم گرفتم بقیه معالم را نزد بعضی از علما که از عراق آمده بودند تمام کرده کتابی دیگر را شروع کنم ولی آنها کفایت لازم را نداشتند . پس چون ماندن خود را در آنجا بیهوده دیدم، از طرفی مایل به معاشرت با عوام نیز نبودم، با کناره‏گیری، مشغول تدریس و مطالعه شدم . میل داشتم برای ادامه تحصیل به عراق بروم ولی میسر نبود .

آمدن سید مهدی حکیم به بنت جیبل

پس از رحلت‏شیخ موسی شراره، عده‏ای سرشناس به تشویق گروهی از اهل فضل با فرستادن تلگرافهای متعدد از شیخ محمدحسین کاظمی (8) ، که مشهورترین عالم عرب در عراق بود، خواستند یکی از این دو نفر، سید اسماعیل صدر یا سیدمهدی حکیم، را به بنت‏جبیل اعزام کند بالاخره سید مهدی حکیم پذیرفت . مردم به استقبال وی رفتند، ما نیز چون تشنه‏ای که به آب زلال رسیده باشد بسیار مشعوف بودیم . طلبه‏های مدرسه شیخ موسی جمع شدند، من خانه‏ای در بنت‏جبیل اجاره کرده با خانواده به آنجا رفتیم . درسها کم و بیش شروع شد ولی همت ایشان بیشتر صرف وعظ و ارشاد و اصلاح جامعه می‏شد و کمتر به تدریس اشتغال داشتند . به هر حال هر مصلحی در این عالم رای خاص خود را دارد و همان را اعمال می‏کند . وی پس از چندی عده‏ای از افراد سرشناس را جمع کرده به آنها گفت:

من برای امر به معروف و نهی از منکر به اینجا آمده‏ام، و این مساله تحقق نمی‏یابد جز اینکه از مردم بی‏نیاز باشم . پس ضروری است افرادی جمع شده مزرعه‏ای را برای من تهیه کنند تا به وسیله آن امرار معاش کنم . این جلسه پس از صحبتهای زیاد بدون نتیجه پایان پذیرفت و افراد متفرق شدند . سید حکیم نیز وعظ و ارشاد و مسافرتهای تبلیغی را بر ماندن در آنجا و تدریس ترجیح داده از آنجا رفت . باز طلبه‏ها متفرق شدند; من نیز چون بقیه به وطنم برگشتم و این مساله بر پدرم بسیار گران آمد . چهار سال به تعلیم و مطالعه گذشت، در سال 1308 شیخ حسین مغنیه به من گفت: با عده‏ای تصمیم داریم برای ادامه تحصیل به عراق برویم تو هم با ما بیا . به پیشنهاد پدرم استخاره کردم، خوب آمد، به همراه خانواده آماده مسافرت شدیم در حالی که حتی یک درهم نداشتم! با عنایت الهی از فروش بعضی حبوبات و . . . مقداری پول فراهم آمد و به طرف نجف حرکت کردیم و بالاخره پس از تحمل مشقات فراوان به نجف رسیدیم . خانه‏ای را در محله «حویش‏» اجاره کرده، درس و تدریس را شروع نمودیم . در همسایگی ما فقیه عارف و اخلاقی مشهور، ملاحسینقلی همدانی (9) زندگی می‏کرد دو روز در درس اخلاق وی شرکت کردم ولی رها کرده به فقه و اصول پرداختم . بعدها پشیمان بودم که چرا تا آخرین روز حیات وی در درس او شرکت نکردم، در نجف بودیم که ایشان رحلت کرد . بیشتر شاگردان او از عرفا و صلحا بودند .

روش تدریس در نجف اشرف

تدریس در نجف دو مرحله داشت: مرحله اول تدریس سطوح بود که استاد عبارت کتاب را تفسیر می‏کرد و نظر خاص یا اعتراضی اگر داشت‏بیان می‏کرد طلبه‏هایی که می‏توانستند، نظر او را رد می‏کردند و . . . .

ابتدا کتابهایی در صرف و نحو را می‏خواندند . سپس بیان و منطق و بالاخره فقه و اصول خوانده می‏شد . برخی نیز به علم کلام می‏پرداختند . بعضی هم طبیعیات و الهیات می‏خواندند .

مرحله دوم تدریس خارج بود یعنی خارج از کتاب; برای نائل شدن افراد به درجه اجتهاد درس خارج در محدوده اصول و فقه بیان می‏شد . مسائل علم اصول یکی پس از دیگری طرح شده اقوال علما و ادله آنها بیان و بررسی می‏شد، سپس یکی از اقوال، انتخاب و مبرهن می‏گشت . طلبه‏ها مناقشه می‏کردند و استاد آنان را مجاب می‏ساخت . و نیز در فقه، فرعی عنوان می‏شد، اقوال و ادله و اجماع بررسی و نظر صائب مشخص می‏گشت .

علمای مشهور عراق در زمان اقامت من در نجف

از عجم: حضرات آقایان شیخ ملا کاظم خراسانی، شیخ آقارضا همدانی، شیخ عبدالله مازندرانی، سید کاظم یزدی، میرزا حبیب‏الله رشتی، میرزا حسین فرزند میرزا خلیل تهرانی‏قدس سرهم و از اتراک: آقایان شیخ حسن مامقانی و ملامحمد شرابیانی - قدس سرهما - همه این افراد از مدرسین بودند . البته افراد دیگری نیز بودند همطراز ایشان که شمارش همه آنها مشکل است . از علمای عرب آقایان: شیخ محمد طه نجف نجفی، که گرچه اصلشان از تبریز بوده اما خاندانشان عرب شده‏اند; وی رئیس مدرسین عرب بود . و شیخ علی رفیش، مدرس، و سید محمدتقی طباطبائی آل بحرالعلوم، مدرس، و شیخ عباس فرزند شیخ علی، و شیخ عباس فرزند شیخ حسن، که هر دو از احفاد شیخ جعفر صاحب کشف الغطاء بودند، و سید حسین قزوینی و شیخ محمود الذهب‏قدس سرهم و علمای دیگری که یا در ردیف ایشان بودند یا بالاتر .

این بزرگواران در نجف حضور داشتند، اما در سامرا رئیس کل، جناب میرزا سید محمدحسن شیرازی بود و در کربلا شیخ زین‏العابدین مازندرانی . و در کاظمیه شیخ محمدتقی نواده شیخ اسدالله شوشتری و شیخ محمد فرزند حاج کاظم و سید مهدی حیدری و سید اسماعیل صدر و سید حسن صدر و شیخ مهدی خالصی و . . . .

قحطی در عراق

بیش از سه سال در عراق قحطی پدید آمد، عائله من به هفت نفر رسیده بود . همزمان در جبل‏عامل نیز قحطی آمده بود . از این رو در سال، فقط پنج لیره عثمانی برای ما می‏آمد . این پنج لیره مشکلی را از ما هفت نفر حل نمی‏کرد . ممر دیگری هم نبود، عادت هم نداشتیم نزد کسی حاجت‏ببریم . سال اول بعضی از اثاثیه را، که تا حدودی می‏شد بدون آن زندگی کرد، فروختیم و میانه‏روی را مراعات کردیم . آن سال گذشت . قحطی همچنان ادامه داشت ولی چون گذشته بی‏اعتنا به آنچه پیش آمده و با عفت نفس، ملازم درس و بحث‏بودیم . سال بعد بعضی از کتابها را که نیاز چندانی به آن نداشتیم، فروختیم . سال سوم نیز زیورآلات عیال را ولی سال چهارم نه اثاثی بود که بفروشیم و نه کتاب و نه زیورآلات، قحط و غلا هم ادامه داشت . لیکن برای ما هیچ چیز عوض نشده بود; بی اعتنا مواظب درس و مطالعه خود بودیم . گویا اصلا مساله‏ای اتفاق نیفتاده بود . اما خدا می‏دانست که چه وضعی داشتیم، از این‏رو خدا ما را رها نکرد و مثل همیشه بر ما تفضل کرد . عصری بود مشغول مطالعه بودم، کسی در زد، دیدم شیخ عبداللطیف شبلی عاملی است، نامه‏ای به من داد از شیخ محمد سلامه عاملی، مفاد نامه این بود: شخصی به نام حاج حسین مقداد ده لیره عثمانی یا بیشتر به من داده که به شما بدهم .

من شخصی به این نام را نمی‏شناختم و سابقه نداشت‏شیخ محمد سلامه، با این همه رفت و آمدی که پیش ما داشت، چنین کاری انجام دهد . دانستم که این وسعت رزق از عنایات خداوند تبارک و تعالی است .

تالیف کتاب کشف الغامض

وقتی بحث میراث شرح لمعه را می‏خواندم دیدم فروعات زیادی دارد . بر آن شدم که از مسائل و حساب فرائض آن یادداشتهایی بردارم . این یادداشتها دستمایه‏ای شد تا کتابی مبسوط و مستدل به نام کشف‏الغامض فی احکام الفرائض در دو جلد تدوین کنم . بعدها آن را تلخیص کرده فروعات را بدون ذکر دلیل آوردم و به نام سفینة‏الخائض فی بحرالفرائض ارائه دادم . سپس به صورت منظوم در آورده به نام جناح الناهض الی تعلم الفرائض چاپ کردم .

در موقع تالیف کشف‏الغامض در خانه‏ای محقر زندگی می‏کردیم . یکی از دو اتاق این خانه در اختیار پسر عمویم سید حسن با خانواده بود و در اتاق دیگری من با همسر و فرزندانم به سر می‏بردیم . از این رو ناچار حجره‏ای در مدرسه قطب گرفته با تلاشی شبانه‏روزی ابتدا دو جلد آن کتاب را نوشتم . سپس از پسرعمویم، فرزند صاحب مفتاح‏الکرامه بخش میراث مفتاح الکرامه را گرفته استنساخ کردم .

زیارت امام حسین علیه السلام

بحمدالله تا مدتی که در نجف بودم، که تقریبا ده سال و نیم طول کشید . زیارت امام حسین‏علیه السلام در ایامی مانند عاشورا، عید فطر و قربان، عرفه و اربعین ترک نمی‏شد . همیشه قبل از مسافرت به بازار می‏رفتم و از کسانی که طلب داشتند حلالیت می‏طلبیدم . پیاده زیارت کردن را دوست می‏داشتم، عده‏ای هم به دنبال من می‏آمدند .

تدبیر در معاش

ایامی که در نجف بودیم همچون اغنیا زندگی و چون فقرا خرج می‏کردیم و این نبود جز به خاطر حسن تدبیری که در معاش داشتیم; از بازار اجناس را به قرض نمی‏خریدیم بلکه اگر پول نداشتیم قرض می‏کردیم و جنس خوب و ارزان تهیه می‏کردیم . هر میوه‏ای را در فصل خود می‏خریدیم تا ارزان باشد .

مشکلات فرهنگی دمشق

اواخر شعبان 1319 ق وارد دمشق شدم . در آنجا مشکلات عدیده‏ای بود که ناچار می‏بایست‏به اصلاح آن می‏پرداختم:

1) جهل و بی‏سوادی به طور فراگیر حاکم بود .

2) تشعب و حزب گرایی موجب افتراق بین مسلمانها شده بود .

3) مجالس سوگواری و سخنرانیها به گونه غیرصحیحی اداره می‏شد . و در حرم زینب صغری (10) (ام کلثوم) در روستای راویه قمه‏زنی و امور خلاف دیگری رواج داشت که مبارزه با آن مشکل بود; بخصوص که رنگ مذهبی هم به خود گرفته بود .

تصمیم گرفتم این سه مشکل را مرتفع سازم . نخست کوشیدم تا علوم عربی را شخصا به کسانی که آمادگی دارند بیاموزم . که بحمدالله موفق شدم افراد لایقی را تربیت کنم . همزمان شبها پس از نماز مجالس موعظه داشتم و مسائل فقهی را از تبصره علامه حلی برای مردم بیان می‏کردم . تصمیم گرفتم دبستانی پسرانه را راه‏اندازی کنم . ابتدا خانه‏ای خالی تهیه دیده ملای مکتبی‏ها را به آنجا منتقل کردیم و بتدریج علوم جدید را وارد مدرسه کردیم . و نیز منزلی را برای راه‏اندازی دبستانی دخترانه اجاره کردیم .

در سال 1320 قبل از تشرف به حج‏به پیشنهاد فردی خیر با گروهی از تجار صحبت کردم تا به اتفاق آنها خانه‏ای را که قبلا مورد نظر بود جهت مدرسه خریداری کنیم . سرانجام با تلاشی پی‏گیر موفق شدیم و پس از مدتی توانستیم با کمک افراد خیر خانه بهتری را تهیه کرده دانش آموزان را به آنجا منتقل سازیم . این مدرسه هم اکنون، که هفتم شوال 1370 است، از نظر یفیت‏ساختمانی، حسن اداره، اشراف بر حفظ اصول اخلاقی و شؤون اسلامی، بالا بودن میزان قبولی در امتحانات و داوطلبان حضور در مدرسه، یکی از بهترین مدرسه‏های دمشق به شمار می‏آید . کتابهای مختلفی نیز برای کلاسها تنظیم و چاپ شده که حاوی مسائل مختلف و متنوع عقاید، احکام، تفسیر و اخلاقیات است . این کتابها که به فارسی نیز ترجمه شده در مدارس دیگر نیز مورد استفاده قرار می‏گیرد . برای تامین هزینه‏های جاری مدرسه گروهی از اهل خیر موقوفاتی به آن اختصاص دادند . مدرسه دخترانه با کمبود فضا رو به‏رو شده بود که به وسیله فردی خیر خانه‏ای خریداری و موقوفاتی برای آن قرار داده شد .

این اولین مشکلی بود که خداوند ما را در رفع آن توفیق بخشید . اما مشکل دوم که تحزب و فرقه گرایی بود، چون شناختی برای مقابله با آن نداشتم و از طرفی نتیجه‏ای بر آن نمی‏دیدم خود را درگیر با آن نساختم .

مشکل سوم اصلاح کیفی سوگواری حضرت سید الشهداعلیه السلام بود، که در آن کاستیهایی دیده می‏شد:

1) وجود نقلیات کذب و کارهای ناصواب در بین ذاکران اهل بیت‏علیهم السلام . شخصی جریان جنگ جمل را نقل می‏کرد ضمن صحبتهای خود گفت: «نام آن شتر عسکربن مردویه بود» پیش خود گفتم ممکن است‏شتر نامی داشته باشد اما هیچگاه نشنیدم شتری را با نام پدر نیز بخوانند! از وی پرسیدم، گفت: این نکته در بحارالانوار است . وقتی به بحار مراجعه کردم، دیدم در آنجا آمده است: «و کان اسم الجمل عسکرا» ، سپس مطلب جدیدی شروع کرده می‏گوید: ابن مردویه . . . .

با استناد به منابع معتبر کتاب لواعج الاشجان را در مقتل نوشتم، پس از آن کتاب اصدق الاخبار فی قصة الاخذ بالثار و الدر النضید فی مراثی السبط الشهید و النعی تالیف محمد بن نصار را چاپ و رایج‏ساختم . و چون دیدم که آموزش ذاکران جز با تالیف کتابی میسر نیست، کتاب المجالس السنیة فی مناقب و مصائب النبی و العترة النبویة را در پنج قسمت تالیف کردم; چهار قسمت‏اول در باره امام‏حسین‏علیه السلام و جلد پنجم مخصوص پیامبر، حضرت زهرا و سایر ائمه‏علیهم السلام است .

قمه‏زنی

از جمله اموری که در بر پایی سوگواری رخنه کرده بود قمه‏زنی، و مانند آن بود . این امور به نص شرع و حکم عقل حرام است، مجروح ساختن سر ایذای نفس بوده عقلا و شرعا حرام است و هیچ فایده دینی و دنیوی بر آن مترتب نیست . گذشته از آن ضرری دینی را نیز به دنبال دارد و آن اینکه چهره‏ای وحشی و مسخره از شیعه اهل بیت ارائه می‏دهد . انجام این کارها موجب وهن شیعه و مذهب تشیع شده ناخوشایند خدا و رسول و اهل بیت‏خواهد بود .

من هیچگاه در این مراسم شرکت نکردم و همواره نهی می‏کردم تا برچیده شد . در این باره کتاب التنزیه را نوشتم که به فارسی نیز ترجمه شد . از این رو بعضی در مقابل ما با ایجاد جار و جنجال و تحریک اوباش و گروهکهای منسوب به دین بشدت ایستادند، اما تلاششان ناکام ماند و به نتیجه‏ای نرسیدند . در بین مردم شایع ساختند که فلانی اقامه عزا را تحریم کرده و ناگوارتر آنکه به ما نسبت‏خروج از دین را دادند و در این زمینه بعضی از روحانی نمایان متحجر را ابزار قرار دادند و وقتی که به آنها گفته شد: فلانی همان شخصی است که ابتدا مجالس عزا را در دمشق راه اندازی کرد، شایع ساختند که این در اول کارش بود ولی پس از مدتی از اسلام خارج شد! این گروه در مقابل ما موضع گرفتند; مجلسی را همچون مسجد ضرار ترتیب داده به شخصی پولی دادند تا علیه ما در آن مجلس شعر بخواند، دیگری خانه خود را رهن داده در آمد آن را در این راه مصرف می‏کرد!

در سال 1321 به همراه خانواده از دمشق به قصد حج عازم مکه مکرمه شدیم . سر راه به مصر رفته به زیارت راس‏الحسین‏علیه السلام مشرف شدیم . سپس قبر منسوب به حضرت زینب را زیارت کردیم (در حرف «ز» از اعیان الشیعه گفته‏ایم که صاحب این قبر کیست (11) .) بعد از آن به زیارت قبر محمد بن ابی‏بکر و امام شافعی رفتیم لیکن توفیق زیارت قبر حضرت نفیسه و نیز قبر مالک‏اشتر را به علت آنکه در خارج قاهره است، نیافتیم .

جنگ جهانی اول

جنگ جهانی اول سال 1332 ق شروع و 1336 ق خاتمه یافت . در این مدت من در جبل عامل بودم . به ذهنم رسید که چون بعضی از پسرها به سن سربازی رسیده‏اند خوب است‏بچه‏ها و خانواده را به دمشق منتقل کنم . ابتدا همه آنچه را داشتیم به قیمت ارزان فروختیم و کوچ کردیم، ولی بعد دیدیم گویا اگر در شقراء می‏ماندیم از خطر دورتر بودیم، از این رو برگشتیم .

گاه با مشکلاتی رو به‏رو می‏شدیم، به جایی رسید که هیچ چیز برای خوردن نداشتیم، قحطی شدیدی پیش آمد به فضل الهی توانستیم چند راس حیوان تهیه کرده به کشاورزی بپردازیم . بدین جهت وضعمان بهتر شد .

در زمان جنگ، بیماری وبا در جبل‏عامل شایع شد تا آنجا که یک روز در روستای کوچک شقراء دوازده نفر مردند! تابستان بود و ماه مبارک رمضان، مردم در غسل دادن و دفن امواتشان کوتاهی می‏کردند، حتی برادر از ترس سرایت‏بیماری، حاضر نمی‏شد جنازه برادر خود را غسل دهد، بلکه مرده‏ها را بدون غسل دفن می‏کردند . از طرف دیگر ژاندارمها برای سرباز گیری خانه به خانه می‏گشتند و این موضوع، وضع را بدتر کرد، زیرا مردم از ترس آنها در خانه‏ها مخفی شده در را می‏بستند و برای تشییع و تجهیز مردگان حاضر نمی‏شدند .

در این میان اهل علم را برای سربازی فرا خواندند . هیچ کس از این قانون جز ائمه جماعات مستثنی نبود . قانون عثمانی چنین بود که منتخبین برای امامت می‏بایست‏یا مدرک شرعی داشته باشند و یا از طرف حکومت‏برگه معافیت، و شیعیان هیچیک را نداشتند . این مساله نیز به فضل الهی به آسانی حل شد و از استانبول تلگرافی رسید که ائمه جماعات شیعه نیز از معافیت‏سربازی برخوردارند .

مسافرت به عراق و ایران

در سال 1352 ق جهت تجدید میثاق با ائمه اطهارعلیهم السلام از جبل‏عامل عازم عراق شدم و از آنجا برای اولین بار برای زیارت مشهد مقدس به ایران رفتم . این مسافرت به عراق و ایران، نزدیک به یازده ماه طول کشید، برای من بسیار بابرکت و مسرت‏بخش بود . طی این مدت از مطالعه و نوشتن باز نماندم و از کتابهای موجود در کتابخانه‏های شخصی و عمومی استفاده‏ها بردم و نیز موفق شدم کتاب ریاض العلماء و کتابهای خطی نفیس دیگری را خریداری یا استنساخ کنم . خدا را بر آنچه در این مسافرت عایدم شد سپاسگزارم .

موضعگیری‏های سیاسی

1) در برابر قانون «طوائف‏» فرانسویها

فرانسویها قانونی به نام قانون طوائف صادر کردند، قانونی که نه با مصلحت مسلمانان دمساز بود و نه با صریح شرع مقدس اسلام . بسیاری از علمای دمشق علیه صدور این قانون اعتراض کردند تا جایی که اجرای آن متوقف شد و فرانسویها اعلامیه‏ای صادر کردند که این قانون نسبت‏به مسلمانان سنی مذهب ملغی است . من نامه‏ای سرگشاده به نماینده عالی دولت فرانسه در بیروت به عربی و فرانسوی نوشتم . این نامه، که روزنامه‏ها آن را انتشار دادند، مؤثر افتاد و فرانسویها متقاعد شدند .

2) تعیین منصب رئیس العلما از ناحیه فرانسویها

فرانسویها می‏خواستند منصبی به نام رئیس علما برای شیعیان لبنان ترتیب بدهند . آنها من را به عنوان کسی که شایستگی این مقام را دارد در نظر گرفته بودند . از این‏رو نامه‏ای بلند بالا به من نوشتند به گمان اینکه با کمال افتخار خواهم پذیرفت . من به فرستاده آنها که حامل نامه بود گفتم: به رفیقت‏بگو من کوچکترین تمایلی به احراز این مقام نشان نخواهم داد، و نیز گفتم:

ایها السائل عنهم و عنی

لست من قیس و لاقیس منی

[برو این دام بر مرغ دگر نه

که عنقا را بلند است آشیانه]

این مطالب به فرانسویها رسیده بود . آنها منشی اوقاف و امور دینی را فرستادند تا به من بقبولاند، وی مرا ترغیب می‏کرد که بعدها متولی امور اوقات و غیره خواهی شد . دو نفر از سران قوم نیز برای دعوت از من به دمشق آمدند، آنها می‏گفتند: این مساله احتیاج به مقداری فداکاری دارد! گفتم برای مرد مشکل نیست که در راه مصلحت عامه مردم از خون خویش بگذرد ولی هرگز کرامت انسانی خویش را قربانی نمی‏کند!

3) با حکومت‏سوریه

حکومت‏سوریه در زمان استقلال، دستوری صادر کرد . طی این دستور مسلمانان سنی مذهب حق داشتند در انتخابات نمایندگان مجلس تعداد معینی از کرسی‏ها را احراز کنند . برای سایر ملیتها و اقلیتهای مذهبی نیز هر کدام سهم مشخصی پیش‏بینی شده بود . بر اساس این قانون مسلمانان شیعه جزو اقلیتها به حساب می‏آمدند . از این‏رو نامه‏ای برای حکومت وقت نوشتم و در آن گوشزد کردم که شیعه مسلمانان را یک ملیت‏بیشتر نمی‏داند و نمی‏خواهد از برادران اهل سنت‏خود جدا باشد . این سخن به ذوق وطن دوستان خوش آمد و حکومت اعلام کرد که مسلمانان یک ملیت‏بیشتر نیستند، فرقی بین سنی و شیعه آنها نیست و این تعداد از کرسی‏های مجلس مربوط به مسلمانان اعم از شیعه و سنی است .

نماز باران

از جمله عنایات ربانی و الطاف الهی که شامل حال ما شد این بود که پس از بازگشت‏به زادگاهمان در لبنان، در جبل‏عامل قحطی و خشکسالی پیش آمده بود، برای انجام نماز باران سه روز روزه گرفتیم . و روز جمعه‏ای از شقراء پای پیاده با کمال خضوع و با دلی شکسته، ذکر گویان راهی بیابان شدیم . پیرمردان و اطفال نیز ما را همراهی می‏کردند مردم از قرای مجاور نیز آمده بودند . پس از اقامه نماز جمعه، نماز باران را خواندیم . من ضمن خطبه‏ای مردم را به توبه دعوت کردم . تا آخر آن روز مشغول دعا و تضرع بودیم، چون دعا در آخرین ساعات روز جمعه مستجاب می‏شود . سپس افطار کرده نماز مغرب و عشا را به جا آوردیم، هوا بسیار گرم بود و ابری در آسمان دیده نمی‏شد . اما هنوز مراجعت نکرده بودیم که ابرهایی سطح آسمان را پوشاند و آن شب مردم از باران رحمت الهی برخوردار شدند . چند سال بعد نیز همین وضع پیش آمد و به همین کیفیت نماز باران را در همانجا برگزار کردیم و بحمدالله مردم از باران کافی بهره‏مند شدند .

اساتید

در جبل عامل: 1) سید محمدحسین، پسر عمویم که بخشی از شرح قطر الندی در نحو، و شرح سعد در تصریف را نزد وی خواندم; 2) سید جواد مرتضی، نزد وی شرح قطر الندی و شرح الفیه ابن ناظم و بخشی از مغنی را خواندم; 3) سید نجیب‏الدین فضل‏الله العاملی العیناثی، در بنت‏جبیل نزد وی مطول و حاشیه ملاعبدالله و شرح شمسیه و معالم را تا آخر استصحاب فرا گرفتم .

و در نجف اشرف: 4) سید علی پسرعمویم سید محمود، که شرح لمعه را نزد وی خواندم; 5) سید احمد کربلایی; 6) شیخ محمدباقر نجم‏آبادی، نزد این دو بزرگوار قوانین و شرح‏لمعه و رسائل را خواندم; 7) شیخ ملا فتح‏الله، معروف به شیخ الشریعه اصفهانی که بخش اعظم رسائل را از حضور وی بهره بردم .

اما در خارج: 8) ملا کاظم خراسانی، صاحب کفایة‏الاصول و حاشیه بر رسائل و . . . ; دوره خارج اصول را نزد وی خواندم; 9) شیخ آقا رضا همدانی، صاحب مصباح الفقیه و حاشیه بر رسائل و . . . خارج فقه از کتاب مصباح‏الفقیه تا زکات را نزد وی خواندم; 10) شیخ محمد طه نجف، که خارج فقه را از وی فرا گرفتم .

تالیفات

گفته می‏شود اگر تالیفات مرحوم مجلسی را بر عمر وی تقسیم کنند سهم هر روز او جزوه‏ای خواهد شد . این سخن را اغراق آمیز دانسته‏اند با اینکه وی هم دستیار داشت و هم ثروت، که ما این دو را نداشتیم . گاه می‏شد که برای مقابله و تصحیح مطبعی کتابی که چاپ می‏کردیم، کسی نبود کمک کند و بتنهایی مقابله و تصحیح می‏کردم که وقت زیادی را اشغال می‏کرد . لیکن ما تا توانستیم عزلت گزیده از مردم دور بودیم . البته نظارت بر امور اجتماعی و فصل خصومت و تدبیر امور معاش و مسائل دیگر نیز بود .

ما تالیفات فراوانی داریم که بعضی از آنها مکرر چاپ شده و برخی به زبانهای دیگر ترجمه شده است . بیشتر آنها متجاوز از پانصد صفحه است تنها اعیان‏الشیعة بالغ بر صد جلد خواهد شد . اگر آثار مطبوع و غیرمطبوع و استنساخ شده من بر عمرم تقسیم شود سهم هر روز کمتر از جزوه‏ای نخواهد بود با اینکه معینی جز خداوند متعال نداشتم .


پی‏نوشت:

1) سوره مریم (19) : 4 .

2) فلک یا فلکه، چوبی دراز بر ستبری ساعه و بر میان آن دوالی [تسمه] که دو تن سر آن چوب بگیرند و پای مجرم بر آن دوال نهاده . . . سومی با ترکه بر کف پاها زند، لغت نامه دهخدا .

3) این نکته در متن اجرومیه و شرح آن، که از ازهری است، و نیز حاشیه بر شرح که از ابی النجا است‏یافت نشد جز آنکه در شرح، ذیل اعراب بسمله آمده است: «و لفظ الجلالة مجرور لانه مضاف الیه و الجار المضاف‏» شرح اجرومیه، ص 2 .

4) اجرومیه عمریطی، نحو منظوم، چاپ هند، ص 207 .

5) شرح اجرومیه، ص 49 .

6) مغنی اللبیب ، چاپ رحلی، ص 8 .

7) برای اطلاع از شرح حال او رک: معارف الرجال، ج 3، ص 56 .

8) در باره شیخ محمد حسین کاظمی (1230 - 1308) رک: نقباء البشر ج 2، ص 665 .

9) در باره شخصیت آخوند ملاحسینقلی همدانی - قدس الله نفسه الزکیه - رک : نقباء البشر، ج 2، ص 675 ; فوائد الرضویة ، ج 1، ص 148; معارف الرجال ، ج 1، ص 270 .

10) نظر مرحوم امین این است که حضرت زینب کبری‏علیها السلام در مدینه مدفون است . از این رو معتقد است که قبری که در حومه دمشق در راویه واقع است، متعلق به زینب صغری (ام کلثوم) است . ولی این نظر، مورد قبول همه محققان نیست: رک: شام سرزمین خاطره‏ها، مهدی پیشوایی، چاپ سازمان حج و زیارت .

11) به اعتقاد مرحوم امین، صاحب این قبر زینب بنت‏یحیی المستوج از نوادگان علی علیه السلام است .