نگاهی به کتاب تاریخ حوزههای علمیه شیعه
کتاب "تاریخ الحوزات العلمیة و المدارس الدینیة عند الشیعة الإمامیة" اثر شیخ عدنان فرحان آل قاسم به زبان عربی در شش جلد بهمنظور معرفی تاریخ و ویژگیهای حوزههای علمیه شیعه منتشر شد.
تاریخ اسلام و تشیع از زمان پیدایش تا کنون با یک حرکت علمی همراه بوده و دعوت به علم و علمآموزی و اهمیت دادن به دانش، از توصیههای پیامبر و اهل بیت علیهم السلام بوده و از این رو شیعیان در هر دورهای که فرصت فراهم بوده به یادگیری و نشر علوم اهل بیت(علیهم السلام) پرداختهاند و در این راستا مدارس و حوزههای علمیه مهمی در جهان تشیع شکل گرفت که برخی از آنها در زمان ائمه و با محوریت وجود نورانی آنان و برخی دیگر پس از ائمه(علیهم السلام) و با محوریت علما به حیات علمی خود ادامه دادند و علما، فقها، فلاسفه، متکلمین، محدثین و عرفای زیادی در این مدارس و حوزهها رشد یافتند که در عصر غیبت و حتی حضور ائمه(علیهم السلام) محل مراجعه و استفاده شیعیان بودند.
وجود این مدارس و حوزهها در طول تاریخ تشیع و گستره جغرافیایی جهان اسلام باعث شده بررسی این حوزهها و تاریخ و جغرافیا و ویژگیهای آنها به یکی از موضوعات مهم و قابل توجه در عرصه پژوهش برای محققان و مورخان اسلامی و علما تبدیل گردد.
یکی از آثار گرانبهای نگاشته شده در این زمینه، کتاب "تاریخ الحوزات العلمیة و المدارس الدینیة عند الشیعة الإمامیة" اثر شیخ عدنان فرحان آل قاسم، به زبان عربی و در شش جلد است که به معرفی تاریخ و ویژگیهای حوزههای علمیه شیعه میپردازد و توسط مرکز بین المللی نشر و ترجمه المصطفی چاپ و منتشر شده است.
حوزههای شیعه از زمان پیامبر(صلی الله علیه و آله) تا عصر حاضر
مؤلف، این پژوهش فاخر را در ۶ جلد و بر اساس مدارس و حوزههای مهم شیعه تنظیم و تدوین کرده است:
جلد اول: مدرسه اهل بیت(علیهم السلام) در مکه، مدینه و کوفه
جلد دوم: مدرسه اهل بیت(علیهم السلام) در بغداد و کاظمیه.
جلد سوم: مدرسه اهل بیت(علیهم السلام) در نجف اشرف.
جلد چهارم: مدرسه اهل بیت(علیهم السلام) در سامرا، حله و کربلا.
جلد پنجم: مدرسه اهل بیت(علیهم السلام) در بلاد شام و جبل عامل.
جلد ششم: مدرسه اهل بیت(علیهم السلام) در حوزه قم مقدس.
مؤلف در پرداختن به حوزههای شیعی در مورد هرکدام از حوزههای علمیه به تاریخ و چگونگی پیدایش و حتی شهر محل تأسیس آن میپردازد و در این زمینه به بیان سرنخهای تاریخی آغاز حرکت علمی شیعه در این شهرها میپردازد و همچنین نشانههای رشد علمی حوزهها و مدارس را در دورههای مختلفی مانند، تولید، آغاز حرکت علمی، دوران شکوفایی و افول و فرود آن مورد توجه و کنکاش قرار داده است.
علاوه بر این به بیان ویژگیهای هرکدام از این حوزهها و معرفی علوم رایج در آن و علمای برجسته آن حوزه پرداخته است و بر این اساس، ملاک تقسیم و بحث او در بررسی حوزههای علمیه، منطقه جغرافیایی و شهر پیدایش و قرار گرفتن حوزه است و ملاکهای تاریخی و دورههای زمانی، در این تقسیمبندی مورد توجه وی نبوده است، گرچه هرکدام از این حوزهها را در دورههای مختلف مورد بررسی قرار میدهد.
نویسنده، آغاز جنبش علمی شیعی را مربوط به دوره پیامبر اسلام میداند و نخستین مرکز علمی و حوزه اسلامی را خانه پیامبر(صلی الله علیه و آله) در مکه معرفی کرده است؛ مدرسهای که شاگردانی جز علی علیه السلام و خدیجه، همسر پیامبر، نداشت و پس از آن بود که این حوزه به خانههای اصحاب گسترش یافت و شاگردان جدیدی پیدا کرد و سپس با مهاجرت پیامبر از مکه، این حوزه به مدینه منوره انتقال یافت.
مؤلف در مراحل بعد، حوزه مدینه را در دورههای مختلفی مانند دوره حسنین و امام سجاد علیهم السلام، دوره امام کاظم و امام رضا علیهما السلام و دوره امام جواد، امام هادی و امام عسکری علیهم السلام مورد تحقیق و تفحص قرار میدهد و علاوه بر آن، به بررسی حرکت علمی مدینه پس از دوره ائمه(علیهم السلام) نیز پرداخته است.
درنگی در حوزه علمیه امام چهارم
وی در بخشی از کتاب درباره حوزه علمیه مدینه در زمان امام زین العابدین(علیه السلام) چنین می گوید:
امام سجاد(علیه السلام) از مسجد پیامبر(صلی الله علیه و آله) بهعنوان مدرسه استفاده میکرد و در هر جمعه، حضور چشمگیر مسلمانان در مسجد را مغتنم میشمرد و از آن برای ارشاد و موعظه استفاده میکرد. «سعید بن مسیب میگوید: علی بن حسین(علیه السلام) مردم را موعظه میکرد و آنها را هر جمعه در مسجد پیامبر(صلی الله علیه و آله) به بیمیلی به دنیا و پرداختن به آخرت دعوت می کرد». این موعظهها تأثیر زیادی در شنوندگان داشت و احساسات آنها را تحریک میکرد بهگونهای که گریه تمام مجلس را فرا میگرفت.
به نظر میرسد امام سجاد(علیه السلام) بخش زیادی از وقت خود را برای آموزش به مردم در مسجد نبوی صرف میکرده بهگونهای که یزید بن حازم میگوید: علی بن حسین(علیه السلام) و سلیمان بن یسار را دیدم که در فاصله میان قبر و منبر پیامبر(صلی الله علیه و آله) نشسته بودند و تا پاسی از روز به مباحثه مشغول بودند.
تاریخ ظهور حوزه علمیه
نویسنده در ادامه تحقیق خود، درباره تاریخ ظهور حوزههای شیعه چنین مینویسد:
«تاریخ ظهور حوزه علمیه، به زمان صدر اسلام باز میگردد؛ حلقههای درس در خانه پیامبر(صلی الله علیه و آله) و منازل برخی از صحابه تشکیل میشد و پس از هجرت هم، این حلقههای درس در مسجد پیامبر(صلی الله علیه و آله) در مدینه تشکیل شد، گرچه برخی محققان هم بر این باورند که اولین حوزه علمیه تاریخ اسلام، حوزه کوفه است که توسط امام صادق(علیه السلام) تشکیل شد و چهار هزار طلبه را تربیت کرد.
در این پژوهش، بنا داریم درباره تاریخ پیدایش این مؤسسه علمی سخن بگوییم که در اصطلاح به آن «حوزه علمیه» گفته میشود و در بحث خود از مهمترین حوزههای علمیه محدوده جغرافیایی مکه تا مدینه و کوفه و سرزمینهای ری، قم، بغداد، نجف، حله، سامرا، جبل عامل، حلب، خراسان، ماوراء النهر، اصفهان و مراکز حوزوی شیعی دیگر در جهان اسلام سخن خواهیم گفت و در ادامه بحث به مراحل شکلگیری و دستاوردها و همچنین برجستهترین علمای هرکدام از این حوزهها اشاره خواهیم کرد.»
اهمیت بحث درباره حوزههای شیعه
آل قاسم در بخش دیگر از کتاب خود، درباره اهمیت پرداختن به تاریخ حوزههای علمیه چنین میگوید: «اهمیت بحث درباره حوزههای علمیه شیعه و معرفی آنها به جایگاه مهم حوزه برمیگردد؛ چراکه این حوزهها همواره مورد اهتمام و توجه مراجع، علما، محققان و پژوهشگران بوده و بزرگان فقه، اصول، تفسیر، کلام، فلسفه و حکمت از این حوزهها فارغ التحصیل شدهاند.»
وی میافزاید: جنبه دیگر اهمیت این بحث به جایگاه حوزه علمیه و موقعیت برجسته آن در دورههای مختلف تاریخ تشیع بازمیگردد؛ چراکه حوزهها در طول تاریخ به عنوان نهاد نماینده دینی، اجتماعی، سیاسی و فکری شیعه در برابر جریانهای انحرافی و مخالف ایستاده است.
هدف از نگارش کتاب تاریخ حوزههای علمیه شیعه
این کتاب در خلال ابواب و فصلهای خود، هدفهای زیر را دنبال میکند:
۱. تدوین تاریخ و جغرافیای حوزهها و مدارس علمیه شیعه از زمان آغاز پیدایش تا عصر حاضر.
۲. آگاهی از نظام آموزشی، متون درسی و برجستهترین رشتههای تخصصی و ویژگیهایی که هرکدام این حوزهها را از حوزه دیگر ممتاز میکند.
۳. آشنایی با مؤسسان، بنیانگذاران و متولیان مدارس و حوزههای علمیه و علت نامگذاری آنها به نامهایی که به آن شناخته میشوند.
۴. شناخت اساتید، علما و طلابی که در این حوزهها درس خوانده و فارغ التحصیل شدهاند و آشنایی با جایگاه دینی و اجتماعی و سیاسی و فکری آنها در جامعه.
۵. آشنایی با برخی اتفاقات سیاسی، اجتماعی، فکری و فرهنگی همزمان با این حوزهها و میزان تأثیرگذاری و تأثیرپذیری این حوزهها در آن حوادث.
۶. آشنایی با میزان ارتباط حوزههای شیعه با مدارس ومراکز مذاهب دیگر در همان سرزمین با سرزمینهای مجاور خود.
۷. آشنایی با میزان ارتباط حوزههای علمیه و علمای آن با حاکمان سرزمینهایی که حوزه در آن قرار دارد.
۸. آشنایی با میراث مکتوب فقهی، اصولی، تفسیری، فلسفی و کلامی که این حوزهها از خود به یادگار گذاشتهاند و تأثیرات آشکاری بر حوزههای دیگر نیز برجای گذاشتهاند.
۹. آشنایی با نظام مالی، منابع مالی اساتید و طلاب این حوزهها.
برخی ویژگیهای تحقیق
* این کتاب به بررسی پیدایش حوزههای علمیه شیعه و تحولات تاریخی آن و جوانب علمی، فکری و فرهنگی و تأثیرپذیری و تأثیرگذاری حوزهها در زمینه سیاسی و نقاط عطف و حساس امت اسلامی میپردازد.
* محدوده زمانی آغاز ظهور اسلام در مکه و مدینه تا عصر حاضر را پوشش میدهد و بیان میکند حوزههای علمیه در این دوره زمانی ۱۴ قرن، چه تحولاتی در زمینههای مختلف داشته و چگونه از سرزمینی به سرزمین دیگر و از یک جغرافیا به جغرافیای دیگر و از یک محیط به محیط دیگر انتقال یافته است و در واقع دو عنصر زمان و مکان، دو عنصر مرتبط هستند [که] چارچوب کلی روش بحث را در بررسی تاریخ حوزههای علمیه تشکیل میدهند.
* کتاب پس از مقدمه و مدخل به ابواب و فصول و بخشهای مختلف و اصلی تقسیم میشود که در آن از مهمترین نشانهها و ویژگیهای حوزهها صحبت خواهد شد.
* در نگارش این کتاب از دایره گستردهای از منابع و مراجع دست اول و دست دوم و همچنین از تحقیقات و پژوهشهای منتشر شده در دانشنامهها و فصلنامهها و مجلات تخصصی استفاده شده است.
نویسنده در این رابطه میگوید: از کتب تاریخی، تراجم و رجال که از قرنها پیش به دست ما رسیده بهره برده شده، اما با این حال برخورد ما به این منابع و مطالبِ موجود، بهگونهای نبوده که تمام آنها را مطالبی مسلّم و پذیرفته شده بدانیم، بلکه تلاش کردهایم در حد توان به مطالب موثق استناد کنیم و متناسب با بحث به بررسی دقیق و تحلیل آن بپردازیم.
* این کتاب با اختصار فراوان، به مباحث تاریخی مرتبط با حوزههای علمیه شیعه، حوادث سیاسی و علمی و اجتماعی همزمان با آنها پرداخته است؛ چراکه برخی از این حوادث، بهویژه حوادث سیاسی، ارتباط عمیقی با حوزههای علمیه عصر خود دارد.
* توجه نویسنده در این کتاب به حوزههای علمیه مذهب شیعه است و به حوزههای علمیه مذاهب دیگر نپرداخته، مگر در موارد ضروری، که شیوه بحث اقتضا کرده است مقایسهای میان حوزههای علمیه شیعه با حوزههای معاصر خود از مذاهب دیگر صورت بگیرد.
مقدمه مرحوم آیت الله آصفی
آیت الله محمد مهدی آصفی در مقدمهای که بر این کتاب نوشته، ضمن اشاره به اهمیت پرداختن به بررسی تاریخ حوزههای علمیه در عصر ائمه(علیهم السلام) و عصر غیبت، بر این باور است که دانستن تاریخ حوزههای علمیه شیعه و شرایط و ویژگیهای هر حوزه در فهم بهتر روایات معصومین(علیهم السلام) و حتی نظریات مختلف علما به ما کمک میکند. وی در این زمینه چنین میگوید: «ما نمیتوانیم یک مسأله فقهی موجود در منابع فقهی خود را درست بفهمیم، مگر اینکه شرایط صدور روایت معصوم علیه السلام یا صدور فتوا از سوی فقیه را بدانیم؛ چراکه به عنوان مثال، برخی روایات معصومین علیهم السلام در شرایط تقیه صادر شده و از این رو میبینیم اهل بیت(علیهم السلام) روایات متعدد و گاه متفاوتی در یک مسأله دارند و تا زمانی که یک فقیه، شرایط و تاریخ صدور این روایت و موضعگیری حکومتهای اموی و عباسی معاصر ائمه(علیهم السلام) را درباره آن مسأله نداند، نمیتواند حکم شرعی را در آن مسأله استنباط کند و این دست از مسائل فراوان هستند و در این زمینه سید بروجردی(ره) از جمله شخصیتهایی است که در دروس خود توجه ویژهای به شرایط و نکات پیرامون مسأله و صدور روایت مربوط به آن داشت».
مقدمه مدیر حوزههای علمیه
آیت الله اعرافی در مقدمه خود بر این کتاب، ضمن اشاره به تاریخ درخشان و افتخارآمیز حوزههای علمیهای همچون حوزه ری، قم، بغداد، حله، جبل عامل، نجف، مشهد، اصفهان و شیراز و ظهور علمایی همچون شیخ مفید، شیخ طوسی، محقق و علامه حلی، شهیدین، شیخ انصاری و ملاصدرا در بخشی از مقدمه خود چنین مینویسد:
شناخت تاریخ حوزه و چهرههای برجسته علمی آن یک مسئولیت و تکلیف بر دوش هر طلبه است، اما باید به این نکته نیز توجه داشت که نباید به این تاریخ درخشان و گذشتهی بلند، بسنده کنیم و فقط به این شخصیتهای بزرگ که هویت ما را تشکیل دادهاند و مایه سربلندی ما هستند افتخار کنیم، بلکه باید تلاش کنیم نوعی توازن و تناسب میان گذشته و حاضر خود ایجاد کنیم و برای رسیدن به این هدف، از میراث عظیم حوزههای علمیه استفاده کنیم تا بتوانیم به رسالت خود در عصر حاضر عمل کنیم و البته این مسئولیتی است که از هر دوره دیگر سختتر و سنگینتر است؛ چرا که شرایط امروز با گذشته قابل قیاس نیست.
منبع: خبرگزاری حوزه