تبیان، دستیار زندگی

نكته 1: كتابی كه بنا است خوانده است اسمش قانونچه فی الطب است كه این كتاب از محمود بن محمد بن عمر الچغمینی متوفی 745 هجری قمری است. چغمین چنانكه در شرح قاضی زاده رومی بر كتاب الملخص فی الهیئه آمده قریه ای از توابع خوارزم بوده است. «چغمینی منجم ریاضی دان، پزشك و از بزرگان و اكابر دانشمندان سده هشتم بوده و در علم نجوم و علم طب صاحب نظر بوده دو كتاب معروف داشته كتاب اول: قانونچه فی الطب است كتاب دوم: الملخص فی الهیئه كه دانشمندان زیادی بر این كتاب شرح زدند از جمله قاضی زاده رومی است كه شرح قاضی زاده رومی بر این كتاب جزو كتابهای درسی حوزه علمیه بوده.

نكته 2: بر قانونچه شروح فراوانی نوشته شده كه عبارتند از:

الف: مفرح القلوب: این كتاب شرح بر 5 مقاله از 10 مقاله كتاب قانونچه فی الطب است. این كتاب توسط انتشارات المعی در سه جلد چاپ شده است.

ب: چاپ سنگی قانونچه كه در حاشیه آن مطالبی در شرح عبارات قانونچه آمده

شروح دیگر به صورت عربی در كتابخانه ها به صورت نسخه خطی موجود است كه در كتاب فهرستواره دست نوشت های ایران (دنا) جلد ششم صفحه 909 تا 911 آمده است.

نكته 3: در كنار كتاب قانونچه می توان به كتابهای ذیل مراجعه كرد.

الف: خلاصه الحكمه نوشته عقیلی خراسانی كه توسط موسسه مطالعات تاریخ پزشكی طب اسلامی و مكمل در سه جلد چاپ شده است.

ب: ترجمه هایی كه بر این كتاب شده كه هم دانشمندان قدیم ترجمه كردند هم دانشمندان امروزه ترجمه كردند كه یكی از آنها آقای اسماعیل ناظم است كه توسط انتشارات المعی چاپ شده است.

ج: شرح الموجز كه توسط نفیسی نوشته شده.

نكته 4: قبل از ورود در این علم طب در كتاب خلاصه الحكمه ص 15 جلد اول بیان می كند برای یادگیری علم طب، دانستن 10 علم ضروری است یعنی اگر كسی بخواهد واقعا طبیب شود باید این 10 علم را یاد بگیرد كه عبارتند از علم فقه و حدیث، علم اخلاق، علم حكمت، علم منطق، علم طبیعی «یعنی طبیعیات فلسفه كه امروزه به فیزیك و شیمی می گویند»، علم هندسه، علم هیئت، علم احكام نجوم، علم حساب، علم كهانت و فراست. وجه نیاز اینها در علم طب در كتاب خلاصه الحكمه توضیح داده شده است.
در ابتدا كه مصنف وارد متن می شود وارد حمد و ثنای الهی می شود و صلوات بر پیامبر و آل او می فرستد.

«بسم الله الرحمن الرحیم الحمد لله رب العالمین و الصلوه والسلام علی خیر خلقه محمد و آله اجمعین»
معنای عبارت واضح است.
«و بعده»
از اینجا وارد خلاصه ای از كتاب می شود كه این كتاب چگونه تهیه شده است ولی قبل از اینكه وارد این بشویم چند نكته به عنوان مقدمه گفته شود.
معنای طب در لغت: طب در لغت به معنای سحر، اصلاح، عادت، حذق در صنایع است كه وجه شباهت این معانی با علم طب «یعنی چرا به علم طب، سحر یا اصلاح یا عادت می گویند» در كتاب شرح الموجز نفیسی به چاپ پاكستان در جلد اول صفحه 9 و 10 آمده است.
معنای طب در اصطلاح: طب به علمی گفته می شود كه به وسیله آن علم می توان احوال بدن انسان را از حیث صحت و مرض بررسی كرد.
معنای صحت: حالتی برای انسان است كه به وسیله آن حالت افعال بدن به طور صحیح و سالم انجام می شود.
معنای مرض: بر ضد صحت است یعنی حالتی برای انسان است كه افعال بدن به طور صحیح و سالم انجام نمی شود تعریف طب در كتاب خلاصه الحكمه صفحه 7 آمده است.
غایت علم طب: غایت علم طب دو چیز است.

۱- حفظ صحت: یعنی صحتی كه در انسان وجود دارد به وسیله یادگیری علم طب، این صحت را حفظ می كند.

۲- اگر صحت بدن زائل شده و مرض بر آن عارض شده این مرض را زائل كند و آن صحتی را كه زائل شده دوباره استرداد كند و برگرداند.

موضوع علم طب: موضوع علم طب، بدن انسان است.
بحث اینها به طور مفصل در كتاب خلاصه الحكمه صفحه 7 بیان شده.
فضیلت علم طب: در كتاب خلاصه الحكمه ص 9 آمده كه پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند «العلم علمان علم الابد ان و علم الادیان» در این حدیث ابتدا علم ابدان مطرح شده بعداً علم ادیان مطرح شده كه نكته آن در كتاب خلاصه الحكمه مطرح شده كه چون از دین وقتی می توان استفاده كرد وبه اوامر آن عمل كرد و از نواهی دوری كرد كه دارای بدن صحیح و سالم بود یعنی این بدن باید به وسیله یادگیری علم طب صحیح و سالم قرار داد تا در مسیر اطاعت اوامر الهی استفاده شود و همین مطلب را علامه حسن زاده حفظه الله در كتاب طب و طبیب و تشریح كه به توسط انتشارات الف لام و میم چاپ شده آورده اند.
خود مصنف بیان می كند و می گوید مطلبی كه در كتابم آمده مطلبی است كه خلاصه مباحثی كه در كتب طبی قدیم مطرح شده می باشد. چند كتاب از كتب متقدمین عبارتند از «القانون فی الطب» كه برای شیخ الرئیس است و «كامل الصناعه» كه نوشته علی بن عباس اهوازی متوفی 384 است و «فردوس الحكمه» كه نوشته علی بن سهل بن رین طبری است. كتابهای رازی مثل الحاوی است و كتابهای جالینوس و بقراط و حنین بن اسحاق و ارسطاطالیس و ... است مصنف می گوید من مطالبی كه در كتب قدیم بوده را جمع كردم.
نكته: اینكه اسم این كتاب قانونچه است به این معنا نیست كه قانون را خلاصه كرده است فصول قانونچه با كتاب قانون فرق می كند هر دو ابتدا كلیات را مطرح كردند ولی در قانون بعد از كلیات، ادویه مطرح شده ولی در قانونچه امراض مطرح شده است در كتاب قانون، كتاب قرا با دین وجود دارد ولی در قانونچه ندارد.
«و بعد فهذا مختصر مشتمل علی زبده ما یجب استحضاره من صناعه الطب انتخبته من كتب المتقدمین»
«فهذا»: مطالبی كه در این كتاب مطرح می شود.
 «من صناعه الطب» بیان از «ما» در «ما یجب» است ضمیر «انتخبته» به «هذا» بر می گردد.
ترجمه: این مطالبی كه در این كتاب مطرح می شود این ویژگی دارد كه مشتمل و در برگیرنده است بر خلاصه آن چیزی كه واجب است استحضار آن چیز كه بیان باشد از صناعت طب كه آن را از كتب متقدمین انتخاب كردم.
 «و رتبتّه علی عشر مقالات»
و من این مختصر را بر 10 مقاله مرتب كردم. این 10 مقاله به صورت اجمالی عبارتند از:

مقاله اول: در امور طبیعیه است كه 7 تا هستند وعبارتند از اركان و امزجه و اخلاط و ارواح وافعال و قوی و اعضا.
مقاله دوم: در تشریح اعضا.
مقاله سوم: در احوال بدن انسان و اسباب احوال بدن و علاماتی كه دلالت بر این احوال می كند.
مقاله چهارم: در نبض و تفسره است.
مقاله پنجم: در تدبیر اصحا و علاج مرضی بر وجه كلی است.
مقاله ششم: در امراض سر.
مقاله هفتم: در امراض اعضاء سینه تا پایین ناف.
مقاله هشتم: در امراض بقیه اعضا.
مقاله نهم: در بیماریهایی كه در ظاهر پوست بدن ظاهر می شود و تب ها.
مقاله دهم: در قوای خوردنی ها و نوشیدنی ها.