اهداف حكومت دينى

مراجعه به منابع دينى بهخوبى گوياى اين واقعيّت است كه اسلام اهداف حكومت را در برقرارى رفاه و امنيّت خلاصه نمىكند و مقولات مربوط به خير و سعادت و معنويّت جامعه اسلامى را نيز در دستور كار حاكميّت قرار مىدهد.
حكومت دينى بايد بستر جامعه را براى زندگى مطلوب ايمانى و اخلاقى فراهم آورد و علاوه بر تأمين رفاه عمومى، بهويژه براى اقشار نيازمند، جانب فرهنگ دينى و نشانههاى الاهى را فرو نگذارد.
اينك با استمداد از برخى آيات و رواياتى كه رسالتها و اهداف حكومت دينى را گوشزد مىكند به پارهاى از اين اهداف اشارهاى گذرا خواهيم داشت.
در يك تقسيم بندى كلّى مىتوان اين اهداف را به دو دسته اصلى تقسيم كرد: دسته نخست را اهداف معنوى و دسته دوم را اهداف دنيوى مىناميم.
اهداف دنيوى حكومت دينى، امورى است كه تا حدّ زيادى مورد توجّه حكومتهاى غير دينى نيز هست.
امّا اهداف معنوى حكومت دينى، امورى است كه اختصاص به آن دارد و ماهيّت حكومت دينى را از ديگر انواع حكومت متمايز مىكند.
ويژگى حكومت دينى، تعهّد و التزامى است كه به تأمين اين گونه اهداف ابراز مىكند.

الف) اهداف معنوى

مراد از اهداف معنوى حكومت دينى، تلاشهايى است كه در جهت سالمسازى محيط اجتماع براى رشد و شكوفايى فطرت الاهى آدميان صورت مىپذيرد.
برخى از اين تلاشها از سنخ فرهنگ سازى و ارشادات و تبليغات صحيح مذهبى است و برخى ديگر از سنخ تحقّق عينى احكام و حدود الاهى و پاك سازى محيط جامعه از آلودگى و تباهى است.
در اينجا، نخست نمونههايى از آيات و روايات ناظر به اهداف معنوى حكومت دينى را از نظر مىگذرانيم و آن گاه به دستهبندى اين اهداف مىپردازيم.
خداوند متعال بر كسانى كه تمكّن و اقتدارى در زمين پيدا مىكنند، وظايف خاصّى را گوشزد مىكند كه از جمله آنها اقامه نماز و امر به معروف و نهى از منكر است:
(الّذين إن مَكّنّاهُم فِى الأرض أقاموا الصَّلوةَ وآتوا الزكوةَ وأمروا بالمعروف ونهوا عنِ المنكر وللّه عاقبة الأُمور) . اِقامه قسط و عدل عدالت اجتماعى مورد تأكيد فراوان اسلام است، و در نتيجه يكى از اهداف اساسى حكومت دينى محسوب مىشود:
(إنّ اللّه يأمر بالعَدل والإحسان) ;⁽²⁰⁶⁾ (أُمرت لأعدل بينكم) . ابوحمزه ثمالى از امام باقر(عليه السلام) درباره حقّ متقابل امام و مردم مىپرسد و امام(عليه السلام)برقرارى قسط و عدل را از زمره حقوق مردم بر امام ذكر مىكند:
سألتُ أبا جعفر(عليه السلام) ما حقّ الإمام على النّاس؟ قال: «حقّه عليهم أن يسمعوا له ويطيعوا».
قلت: فما حقّهم عليه؟ قال: «يقسّم بينهم بالسويّة ويعدل في الرعيّة...».
امام على(عليه السلام) مىفرمايد: «إمام عادِل خيرٌ مِن مَطَر وابل».
امام رض(عليه السلام) اهداف معنوى و فرهنگى خاصّى را در زمره رسالتهاى امام ذكر مىكند: والإمام يُحلّ حلالَ اللّه ويحرّم حرامَ اللّه ويُقيمُ حدودَ اللّه ويذبّ عن دين اللّه ويدعو إلى سبيل ربّه بالحكمة والموعِظَة الحسنة والحُجّة البالغة.
على(عليه السلام) در جملاتى خطاب به خداوند، ضمن بيان اين نكته كه در پذيرش حكومت بر مسلمين، خواهان قدرت پست دنيوى و متاع بىارزش دنيا نبوده است، اهداف سهگانهاى را ذكر مىكند كه دوتا از آنها از زمره اهداف معنوى محسوب مىشود: اللهمّ إنّك تعلم أنّه لم يكن الّذي كان منّا منافسةً في سلطان، ولا التماس شيء من فضول الحُطام، ولكنّ لنَرد المعالم من دينك، ونُظهِر الإصلاح في بلادك، فيأمن المظلومون من عبادك، وتقام المعطّلة من حدودك.
اقامه حق و مبارزه با باطل نيز از زمره اهداف معنوى حكومت دينى است:
(يا داودُ إنّا جعلناك خليفة فِي الأرض فاحكُم بينَ الناس بالحقّ) . چنان كه گذشت، حضرت على(عليه السلام) در سخن خويش با ابن عبّاس در ذىقار، بر اقامه حق و جلوگيرى از باطل به عنوان هدفى كه به حكومت كردن ارزش مىبخشد، ياد مىكنند.
پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله وسلم) زمانى كه معاذ بن جبل را به سرپرستى و اداره امور مردم يمن فرستاد، به او توصيههاى مهمّى كرد كه برخى از آنها ناظر به اهداف معنوى حاكميّت دينى است:
يا معاذ، عَلِّمهُم كتابَ اللّه وأحسِن أدبَهم على الأخلاق الصالحة وأنزل النّاس منازلَهم خيرَهم وشرّهم... وأمِت أمرَ الجاهليّة إلاّ ما سنّه الإسلام وأظهِر أمر الإسلام كلَّه، صغيرَه وكبيرَه، و ليكن أكثر همّك الصلاة; فإنّها رأس الإسلام بعد الإقرار بالدين.
وذكِّر الناس باللّه واليوم الآخر واتّبع الموعظة; فإنّه أقوى لهم على العمل بما يحبّ اللّه.
ثمّ بثّ فيهم المعلّمين، واعبد اللّه الّذي إليه ترجع، ولا تَخَف في اللّه لومة لائم.
1. يكى از وجوه تمايز حكومت دينى از ديگر اَشكال نظام سياسى، اهداف و وظايف خاصى است كه اين حكومت دنبال مىكند.
2. در دوران معاصر، بهويژه در حكومتهاى ليبرال ـ دموكراسى، از نظريه «دولت حداقل» و محدود كردن وظايف و اهداف دولت حمايت مىشود.
3. حكومتهاى ليبرالْ دموكراسى، مقولاتى نظير خير، سعادت، اخلاق و معنويّت را مربوط به حريم خصوصى، و خارج از قلمرو اهداف و وظايف دولت مىدانند.
4. بررسى اهداف و وظايف حكومت دينى، منوط به ترسيم جايگاه آن از نظر اسلام است.
5. حكومت از نظر اسلام، يك امانت و مسؤوليّت خطير است كه برخوردارى از آن هيچ امتياز و منزلتى در پى ندارد.
6. ارزش حكومت به اداى امانت الاهى است و اداى امانت الاهى منوط به پياده كردن اهداف و وظايفى است كه براى حكومت و صاحبان آن ترسيم شده است.
7. اهداف حكومت دينى را مىتوان به دو دسته اصلى ـ اهداف معنوى و دنيوى ـ تقسيم كرد.
8. در روايات و آيات، بر اهداف معنوى حكومت تأكيد فراوانى شده است.
1. انديشه ليبراليزم در باب اهداف و وظايف حكومت، چه نظرى دارد؟
2. سعادت و معنويّت، چه جايگاهى در نظريه سياسى معتقدان به ليبرالْ دموكراسى دارد؟
3. ماهيّت حكومت از نظر اسلام چيست؟
4. مراد از اهداف معنوى حكومت دينى چيست؟
در درس گذشته، اهداف كلان حكومت دينى را به دو دسته مادى و معنوى تقسيم، و برخى آيات و روايات ناظر به اهداف معنوى را بيان كرديم.
اهداف معنوى را مىتوان به شرح ذيل دسته بندى كرد:
1. اقامه حق و حق مدارى در اجراى امور و امحاى باطل و شرك و جاهليت;
2. گسترش قسط و عدل;
3. اقامه حدود الاهى;
4. تلاش براى تعليم معارف الاهى و گسترش فرهنگ عبوديّت;
5. امر به معروف و نهى از منكر;
6. دفاع از دين الاهى و تلاش براى گسترش دعوت به سوى توحيد.

ب) اهداف دنيوى

مراد از اهداف دنيوى حكومت دينى، آن دسته از اهدافى است كه به طور عقلايى انتظار مىرود هر حكومت صالح مردمى به تأمين آنها اهتمام داشته باشد.
غرض از ذكر اين اهداف، آن است كه منابع دينى ما به امر معاش و رفاه و امنيّت جامعه را بىمهرى نكردهاند و در تعاليم اسلامى، آخرت گرايى در كنار عمران و آبادانى دنيوى مدّ نظر اولياى دين بوده است.
از اين رو، در برشمردن اهداف حكومت دينى به امور مربوط به معاش و شؤون مختلف دنيوى نيز اشاره شده است.
اهداف دنيوى حكومت دينى، همان اهدافى است كه نوع حكومتهاى سكولار نيز ادّعاى تأمين آنها را دارند.
در انتهاى اين بحث به تفاوت اساسى ميان حكومت دينى و سكولار در تأمين اينگونه اهداف اشاره خواهيم كرد.
در قرآن مجيد بر لزوم حفظ امنيّت و اقتدار نظامى جامعه اسلامى تأكيد شده است:
(وأعدّوا لَهُم ما استطعتم من قُوَّة ومن رِباط الخَيل تُرهِبون به عَدُوَّ اللّه وعَدُوَّكم) . امام صادق(عليه السلام) نيز امنيّت و آبادانى را از زمره نيازهاى عمومى مردم ذكر مىكند كه در هر جامعهاى بايد تأمين شود: «ثلاثة أشياء يَحتاج النّاس طرّاً إليها: الأمن والعدل والخِصب».
حضرت على(عليه السلام) در ابتداى عهدنامه خويش به مالك اشتر، هنگام اعزام او به ولايت مصر، به پارهاى از اهداف و رسالتهاى حكومتى اشاره مىكند: هذا ما أمر به عبد اللّه عليّ أميرالمؤمنين مالك بن الحارث الأشتر في عهده إليه حين ولاّه مصر: جِباية خَراجها، وجِهاد عدوّها، واستصلاح أهلِها وعِمارة بِلادها.