فصل چهارم: جمع آورى خليفه سوم

الف) انگيزه يكى كردن مصاحف

دانستيم كه پس از رحلت پيامبر اكرم(ص)، جمع آورى قرآن به صورت رسمى به دستور خليفه اول و به همت زيدبن ثابت صورت گرفت.
پيش از آن، على(ع) نيز كه از همه به قرآن آشناتر بود، مصحفى را تدوين نمود.
بزرگانى از صحابه نيز به جمع «مصحف » همت گماردند و آنان كه از موقعيت ممتازى برخوردار بودند، مصاحفشان به سرعت مورد توجه مسلمانان قرارگرفت.
بدين ترتيب، مردم هر منطقه، مصحفى را كه يكى از صحابه سامان داده بود، قراءت مى كردند.
گسترش فتوحات اسلامى در دهه دوم و سوم هجرى و گرايش روز افزون به اسلام و علاقه زايدالوصفى كه به كتاب دينشان (قرآن) داشتند، سبب شد تا آنها كه سواد كتابت و نگارش داشتند، به اندازه توان و امكانات خويش، به كتابت قرآن همت كرده از مصحف هاى معروف و موجود در هر منطقه، استنساخ نمايند.
گرچه مردم شهرهايى مثل كوفه، شام و بصره به ترتيب از مصاحف عبدالله بن مسعود و ابى بن كعب و ابو موسى اشعرى پيروى مى نمودند، اما در همين شهرها نيز در اثر مرور زمان و نياز به حفظ و قراءت قرآن، مصاحف فراوانى استنساخ گرديد.
خط و كتابت در مراحل اوليه خود بسيار ابتدايى و ناقص بود به گونه اى كه خواندن قرآن از روى «مصحف » بدون اعتماد به حافظه امرى غيرممكن مى نمود.
چنان كه در فصل پنجم همين بخش خواهيم ديد، خط از هرگونه نقطه، اعراب و علايم مشخصه، خالى بود.
آن چه در زمان ابوبكر انجام شد، گرچه گامى مهم در راه حفظ و صيانت از قرآن به شمار مى آمد، اما ظهور و بروز اختلاف قراءت ها در ميان مسلمانان اجتناب ناپذير بود و هرچه زمان بيشتر سپرى مى گرديد، دامنه اختلافات نيز گسترده تر مى شد.
در منابع تاريخى مواردى متعدد از وقوع اختلاف ميان مسلمانان در قراءت قرآن، گزارش شده و گفته اند كه اين اختلافات سبب گرديد تا براى حل آن، بعضى به چاره جويى بپردازند.
بخارى در صحيح خود از انس بن مالك روايتى نقل كرده است كه مورد استناد و توجه تاريخ قرآن نويسان قرار گرفته است.
انس مى گويد: حذيفه ⁽¹⁾ كه در جنگ ارمينيه (ارمنستان) و آذربايجان به همراه سپاهيان شامى و عراقى شركت داشت، در گيرودار جنگ، اختلاف سپاه اسلام در قراءت قرآن را مشاهده نمود و سخت به وحشت افتاد.
وقتى نزد عثمان برگشت به او چنين گفت: اى امير مؤمنان! امت اسلام را قبل از آن كه در كتاب دينى خود مانند يهود و نصارا اختلاف نمايند، درياب. (2)