فصل سوم: جمع آورى قرآن در زمان خليفه اول
مقدمه
موضوع اين فصل، يكى از بحث انگيزترين مباحث تاريخ قرآن است كه قرآن شناسان را به دو
گروه تقسيم نموده است: گروهى كه معتقد به جمع آورى قرآن -به همين ترتيب كنونى - در
زمان رسول خدا(ص) هستند و گروهى كه جمع آورى رسمى قرآن به صورت مصحف و ميان
دو جلد (بين الدفتين) را پس از رحلت پيامبر(ص) و در دوران خلافت خليفه اول مى دانند.
قبل از ورود به اين بحث لازم است به نكته اى مهم توجه شود كه گويا غفلت از آن منشا ابهام
گشته و بسيارى از بزرگان را به ستيز عليه يكديگر وا داشته است.
در حقيقت آن چه باعث
گشته ميان دو نظريه فوق، شكافى عميق ايجاد گردد و در نتيجه هر يك از دو گروه به مقابله
سرسختانه عليه ديگرى برخيزد، عدم توجه دقيق به مورد نزاع و محل بحث است.
اگر محل
نزاع دقيقا مشخص شود، فاصله موجود ميان اين دو نظريه نيز كمتر شده
ه تدريج حساسيت ها و موضع گيرى هاى تند هر يك در مقابل ديگرى فروكش خواهد نمود.
نخستين چيزى كه بايد به آن توجه نمود واژه «جمع » است.
اين واژه در اسناد تاريخى به
معناى واحدى به كار نرفته است.
اينك موارد استعمال آن را مى بينيم:
1. «جمع قرآن » به معناى حفظ قرآن است.
در صدر اسلام حافظان قرآن را «جماع قرآن » نيز
مى ناميده اند; بدين جهت كه آنان قرآن را در سينه خود جمع نموده بودند.
زرقانى در مقايسه
كتابت و حفظ قرآن تعبير زيبايى دارد; يعنى اولى را جمع در سطور و دومى را جمع در صدور
(سينه ها) مى خواند
(1) .
ابن نديم در ذيل عنوان «الجماع للقرآن على عهد النبي(ص)» از گروهى ياد مى كند كه در
راس آنان على(ع) قرار دارد
(2) .
2. «جمع قرآن » به معناى كتابت و نگارش قرآن، به گونه اى كه آيات در هر سوره منظم شده
باشند، ولى ترتيب و تنظيم سوره ها، صورت نگرفته باشد.
در اين معنا، تمام قرآن جمع آورى
شده ولى به صورت مصحف كه ميان دو جلد قرار گيرد درنيامده است.
3. «جمع قرآن » يعنى مجموعه آيات و سوره هاى قرآن كريم در يك جا مرتب و منظم شده و
قرآن به صورت «مصحف » درآمده است.
4. «جمع قرآن » يعنى جمع آورى همه قراءت ها و تنظيم قرآن به يك قراءت (جمع الناس على
قراءة واحدة).
در فصل اول ديديم كه «جمع » به معناى اول و دوم، قطعا در زمان حيات پيامبر اكرم(ص)
تحقق يافته است و هيچ كس در آن ترديدى ندارد.
در فصل چهارم خواهيم ديد كه «جمع » به معناى چهارم نيز - به اتفاق علما - در زمان خليفه
سوم اتفاق افتاده است.
آن چه باقى مى ماند اختلاف نظر درباره «جمع » به معناى سوم است
كه در چه زمانى رخ داده است؟
برخى از نويسندگان گمان كرده اند، كسانى كه مى گويند قرآن پس از رحلت به صورت
«مصحف » درآمده به كتابت و نگارش قرآن در زمان حيات پيامبر اكرم عقيده ندارند; در حالى
كه اين گونه نيست; زيرا همان طور كه گفتيم، اصل كتابت و تنظيم آيه هاى قرآن، بى هيچ
ترديدى قبل از رحلت صورت پذيرفته و كسى منكر اين مطلب نيست.
تفاوت اين دو قول تنها
در اين است كه عده اى معتقدند قرآن به همين صورت كه فعلا وجود دارد، تماما در زمان
رسول خدا(ص) نوشته شده و به صورت «مصحف » (ميان دو جلد) مرتب گشته است.
گروهى
ديگر معتقدند گرچه قرآن در زمان رسول خدا نوشته شده و آيات آن نيز در هر سوره مرتب
گشته، ولى تنظيم و ترتيب سوره ها - دست كم تمام سوره ها - و به صورت «مصحف » درآمدن
و ميان دوجلد قرار گرفتن، پس از رحلت انجام گرفته است.
بنابراين اختلاف موجود ميان دو نظريه را مى توان با اين سؤال مطرح نمود: آيا تنظيم قرآن
به صورت «مصحف » قبل از رحلت يا پس از رحلت انجام گرفته است؟
اكنون كه محل بحث روشن شد، به خوبى در مى يابيم كه هيچ اختلاف ريشه اى و اساسى در
مسأله تدوين و نگارش قرآن وجود ندارد و ملتزم شدن به هر يك از اين دو نظريه به هيچ وجه
به اهتمام و عنايت پيامبر و مسلمانان به قرآن لطمه اى وارد نمى سازد.
با ذكر اين مقدمه و روشن نمودن صورت مسأله، به بررسى دلايل هر گروه مى پردازيم.
اما
پيش تر يادآورى يك نكته را به پيروى از ديگران لازم مى دانيم و آن آشنايى با عناوين جمع
اول و جمع دوم و جمع سوم است.
گرچه جمع على بن ابى طالب(ع) اولين جمع آورى پس از
رحلت بوده است; اما چون اين جمع آورى اقدامى شخصى بود و از ناحيه حكومت وقت صورت
نگرفت، همانند ساير مصاحفى كه صحابه جمع آورى نمودند، به صورت جداگانه و مستقل
مورد بررسى نويسندگان «علوم قرآن » قرار مى گيرد.
بنابراين اطلاق عناوين «جمع اول » مربوط به دوره قبل از رحلت، «جمع دوم » مربوط به دوره
پس از رحلت و «جمع سوم » مربوط به دوره عثمان و توحيد مصاحف است.
