فصل ششم: سوره هاى مكى و مدنى

الف) فايده اين تقسيم

آيات و سوره هاى قرآن كريم به دو بخش مكى و مدنى تقسيم گرديده اند.
دليل اين تقسيم فوايد و ثمراتى بوده كه بر آن مترتب مى شده است.
اينك به برخى از آنها اشاره مى كنيم: 1. شناخت سير دعوت و رسالت پيامبر و نحوه تبيين و تشريع احكام و قوانين در قرآن.
2. فوايدى كه از جهت تقييد و يا تخصيص مطلقات و عمومات قرآنى با شناخت تقديم و تاخير آيات و سوره ها و نيز احيانا تشخيص آيات ناسخ از منسوخ حاصل مى شود.
3. آگاهى بر يكى از ابعاد اعجاز قرآن و تحريف ناپذيرى آن، كه از راه تامل و تدبر در سوره هاىمكى و مدنى به دست مى آيد.
توضيح اين كه، سوره هاى مكى غالبا سوره هايى كوچك و باآياتى كوتاه و موزونند، به خلاف سوره هاى مدنى.
اين ويژگى ها در آغاز نزول قرآن از طرفىاعجاز قرآن در ناحيه تحدى و از سوى ديگر تحريف ناپذيرى آن را به جهت سهولت در فراگيرى و حفظ نمايان مى سازد.
اين فوايد سبب گشته است تا بسيارى تاكيد نمايند كه ورود در تفسير و فهم آيات قرآن بدون اطلاع از سوره هاى مكى و مدنى امكان پذير نيست.

ب) ضابطه اين تقسيم

در تفكيك آيات و سوره هاى مكى از مدنى، سه معيار و ضابطه ذكر شده است:

. ضابطه زمانى.
. ضابطه مكانى.
. ضابطه خطابى.

1. ضابطه زمانى:

در اين معيار، هجرت پيامبراكرم 6 ملاك قرار گرفته است.
هرآيه و سوره اىكه قبل از هجرت و يا در اثناى هجرت قبل از رسيدن به مدينه نازل شده باشد، مكى و آن چه پس از هجرت نازل گرديده - اگرچه در مكه نازل شده باشد - مدنى است.

2. ضابطه مكانى:

در اين معيار، مكان نزول آيه تعيين كننده مكى يا مدنى بودن آن است.
هرچه در مكه و اطراف آن نازل شده باشد، مكى و هرچه در مدينه و اطراف آن نازل شدهباشد، مدنى است.
بر اين اساس آيات و سورى كه نه در مكه و نه در مدينه نازل شده باشند، نه مكى اند و نه مدنى.

3. ضابطه خطابى:

آيات و سورى كه خطاب به مردم مكه است; يعنى در آنها خطاب يا ايهاالناس به كار رفته مكى، و آيات و سورى كه خطاب به مردم مدينه است، يعنى در آنها خطاب يا ايها الذين آمنوا به كار رفته مدنى هستند (ابن مسعود).
مشهور در ميان مفسران، انتخاب ضابطه اول در تفكيك بين سوره هاى مكى و مدنى است ⁽¹⁾ .

ج) ويژگى هاى سوره هاى مكى و مدنى

جعبرى گفته است: براى شناخت مكى و مدنى دو روش وجود دارد: سماعى و قياسى.
سماعى، همان است كه نزول هر سوره در مكه يا مدينه به مانقل شده باشد.
در روش قياسى هر سوره اى كه در آن فقط «يا ايها الناس » يا «كلا» يا اول آن حروف مقطعهباشد (به استثناى بقره و آل عمران) يا قصه حضرت آدم و ابليس (غير از بقره) و يا قصص انبياو امت هاى گذشته در آن آمده باشد، مكى است و هر سوره اى كه در آن فريضه يا حدى باشد مدنى است ⁽²⁾