فصل سوم: اسباب نزول
الف) تعريف اسباب نزول
همان گونه كه در فصل گذشته بيان كرديم آيات قرآن، تدريجا و در مدتى نسبتا طولانى نازلگشته اند.
در اين فصل، بحث درباره يكى از مسائل مهمى است كه با تدريجى بودن نزول قرآن،ارتباطى تام دارد كه از آن به «سبب نزول » يا «شان نزول » تعبير مى شود.
به طور كلى آيات قرآن كريم به دو دسته تقسيم مى گردند: اول: آياتى كه بدون سبب خاص و تنها به خاطر هدايت و ارشاد عموم مردم نازل شده اند.
دوم: آياتى كه نزول آن به انگيزه اى خاص بوده است.
بسيارى از آيات و يا سور قرآن ناظر بهحوادث و اتفاقاتى بوده است كه در طول مدت بعثت پيامبر به وقوع مى پيوسته و يا سؤالى ازآن حضرت مى شده و در حقيقت زمينه هايى به وجود مى آمده تا آيه يا آيات بلكه سوره اى نازل
گردد، اين شرايط و زمينه ها را «سبب » يا «شان نزول » آيه نام نهاده اند.
يسالونك عن الساعة.
(3) روشن است كه در دسترس بودن واقعى شان نزول آيات دسته دوم، نقش بسزايى در فهم مرادآيات دارد و از اين رو دانشمندان علوم قرآن و محدثان، سعى فراوانى در گردآورى «اسبابنزول » داشته و تصنيفات مستقلى را در همين زمينه عرضه نموده اند.
جلال الدين سيوطىقديمى ترين تاليف در اين زمينه را از على بن مدينى استاد بخارى مى داند، و خود وى نيز
كتابى به نام اسباب النزول تاليف كرده است.
(4) ب) فوايد شناخت اسباب نزول
اول: شناخت علت و فلسفه اى كه باعث تشريع حكمى در قرآن گرديده است.
دوم: هر سخن در مواقع مختلف، معانى مختلفى مى دهد و براى درك درست سخن، فهمجهات خارجى و قراين ديگر نيز لازم است.
تشخيص اين كه مراد از سخن، استفهام، توبيخ،سرزنش، تاكيد و يا احيانا استهزاست، بستگى به چگونگى بيان آن و قراين و امارات ديگر دارد.
شناسايى سبب نزول نيز مانند ديگر قراين و امارات براى درك معانى و كلام خداوند ضرورى
است.
سوم: گاه در آيه اى و يا حكمى توهم حصر مى رود و بيان سبب نزول موجب دفع چنين
توهمى مى گردد.
(5) چهارم: اساسا تفسير آيات قرآن بدون وقوف بر داستان نزول آن امكان ندارد.
درحقيقت اينفايده را مى توان ملخص و نتيجه فوايد ديگر دانست.
اينك به يك نمونه از آياتى كه شان نزول
در معناى آنها تعيين كننده است، توجه مى كنيم: آيه 115 سوره بقره مى فرمايد: ولله المشرق والمغرب فاينما تولوا فثم وجه الله...; و مشرق و
مغرب از آن خداست.
پس به هر سو رو كنيد، آن جا روى به خداست.
از ظاهر آيه چنين استنباط مى گردد كه در هنگام نماز، ايستادن به سوى قبله، چه در سفر وچه در حضر، واجب نيست و انسان به هر كجا رو كند صحيح است; ولى اين خلاف اجماع
است; با رجوع به شان نزول آيه فهميده مى شود كه مربوط به نافله سفر است.
(6) 