در كنار آيات فوق، آياتى وجود دارد كه جزا و پاداش الهى را منوط بر اعمال اختيارى خود انسان مى كنند: 8. وان ليس للانسان الا ما سعى وان سعيه سوف يرى. ^{(34)
(35) (36) (37) (38) (39) (40)} اينها نمونه هايى از آياتى است كه هدايت و ضلالت انسان ها را مربوط به خود آنها دانسته و زندگى و مرگ را صحنه و ميدان آزمايش آنها معرفى نموده است; تا هركه بخواهد ايمان آورد و هركه نخواهد به اختيار خويش كافر شود.
در آيات دسته اول كه به ظاهر انسان ها نقشى در هدايت و ضلالت خود ندارند و اين خداوند است كه به مشيت خود آنها را هدايت و يا گمراه مى گرداند، منظور توفيق و عنايت الهى است براى كسانى كه مستعد دريافت فيض و رحمت خداوندند، و نيز خذلان و حرمان براى آنان كه از ياد خدا اعراض نموده اند.
البته برخى، از آيات دسته دوم استفاده «تفويض » و اختيار مطلق نموده اند كه به آنان «مفوضه » گفته مى شود.
اين گروه نيز به خطا رفته اند; زيرا در جمع بندى ميان آيات دسته اول و آيات دسته دوم و با توجه به روايات رسيده از اهل بيت:، انديشه دينى و قرآنى نه جبر مطلق و نه اختيار مطلق را بيان مى كند; بلكه حقيقت همان امر بين الامرين است.
⁽⁴¹⁾

گزيده مطالب

1. روشن ترين مصاديق آيات متشابه را در آيات مربوط به اوصاف و افعال الهى بايد جست وجو نمود.
2. عدم بررسى همه جانبه آيات از يك سو و عدم ارجاع آيات متشابهات به آيات محكمات، كه تبيين كننده متشابهند، مهم ترين دليل گرفتارشدن به متشابهات و پديدآمدن فرقه هاى انحراف در دين بوده است.
3. احتمال ديگر در زمينه علت برداشت انحرافى از آيات وجود پيش فرض هايى بوده است كه با آن به سراغ آيات قرآن رفته اند و در نتيجه هر گروه به سمت آياتى متوجه گرديده اند كه گرايش و زمينه قبلى به آن داشته اند.
4. در اوصاف الهى، ظاهر برخى از آيات كه در آنها اثبات عرش و كرسى، يد، وجه، رؤيت و آمدن براى خداوند است ايجاد تشابه نموده است; در حالى كه با اندك توجهى، بطلان توهم جسمانيت خداوند روشن مى شود.
5. در زمينه افعال الهى و اعمال انسان ها، ظواهر برخى از آيات كه همه چيز را به مشيت الهى مربوط مى داند، و اين كه اوست كه هدايت مى كند و يا گمراه مى نمايد و...
، باعث انحراف و اشتباه بعضى گرديده كه به جبر قائل گشته اند.
آيات فراوان ديگرى نيز وجود دارد كه به روشنى انسان را موجودى مختار دانسته و سعادت و شقاوت را به خود او نسبت مى دهد و در يك جمع بندى و با توجه به روايات دينى، مسأله امر بين الامرين مورد توجه قرار مى گيرد.