فصل اول: محكم و متشابه
هو الذى انزل عليك الكتاب منه آيات محكمات هن ام الكتاب واخر متشابهات فاما الذينفى قلوبهم زيغ فيتبعون ما تشابه منه ابتغاء الفتنة وابتغاء تأويله وما يعلم تأويله الا الله
والراسخون فى العلم يقولون آمنا به كل من عند ربنا وما يذكر الا اولوا الالباب;
(1) اوست كسى كه اين كتاب را بر تو فرو فرستاد. پاره اى از آن، آيات محكم [ صريح و روشن]است. آنها اساس كتابند; و [پاره اى] ديگر متشابهند. اما كسانى كه در دل هايشان انحراف استبراى فتنه جويى و طلب تأويل آن، از متشابه پيروى مى كنند; با آن كه تأويلش را جز خدا وريشه داران دانش كسى نمى داند. [آنان كه] مى گويند: ما بدان ايمان آورديم، همه [چه محكم
و چه متشابه] از جانب پروردگار ماست و جز خردمندان كسى متذكر نمى شود.
آيه فوق، آيات قرآن را به دو گروه محكمات و متشابهات با ويژگى هاى خاص آنها تقسيم
مى كند.
قبل از هر چيز لازم است با دو واژه «محكم » و «متشابه » آشنا شويم:
تعريف محكم و متشابه
1. محكم:
راغب در مفردات گويد: ريشه حكم به معناى «منع » است.
و به همين جهت در زبان عرب به لجام اسب «حكمة »
اطلاق مى گردد (زيرا لجام، حيوان را از حركت و تمرد بازمى دارد).
بنابراين در اين ماده نوعى معناى مانعيت و نفوذناپذيرى نهفته است. وقتى مى گوييم: قاضى«حكم » كرد; يعنى قضيه قبل از حكم او داراى تزلزل بود و پس از حكم، حالت ثبات واستحكام به خود گرفت. «محكم »بودن چيزى بدين معناست كه عامل خارجى نمى تواند درآن نفوذ نمايد و به قول راغب: «محكم، چيزى است كه نه از جهت لفظ و نه از حيث معناشبهه اى در آن وارد نگردد. »
اين ويژگى در يك كلام، هنگامى پديد مى آيد كه كلام در افاده
معنا، هيچ گونه ابهامى و ايهامى نداشته باشد و به روشنى تمام بر مقصود خويش دلالت نمايد.
2. متشابه:
راغب گويد: شبهه، آن است كه به جهت وجود شباهت بين دو چيز، يكى از ديگرى تميز داده نشود (چهشباهت عينى باشد و چه معنوى).
متشابه در قرآن كلامى است كه به دليل مشابهت لفظى يامعنوى اش به چيز ديگر، تفسير آن مشكل گرديده است.
فقها مى گويند متشابه چيزى است
كه ظاهرش خبر از باطنش نمى دهد و گوياى مرادش نمى باشد.
«اشتباه » نيز به جهت مشابهت دو يا چند چيز به يكديگر رخ مى دهد.
بنابراين متشابه -در اصطلاح قرآن- لفظى است كه احتمال چندين معنا در آن وجود دارد;به همين جهت در آن شك و شبهه ايجاد مى گردد، وهمان گونه كه امكان تأويل صحيح آنوجود دارد، احتمال تأويل فاسد نيز در آن مى رود و همين احتمال باعث گشته است تا
منحرفان در صدد تأويل آن متناسب با اهداف خويش برآيند.
(2) گرچه در آيه مورد بحث، آيات به دو گروه «محكم و متشابه » تقسيم شده اند; اما در جاى ديگرهمين دو عنوان، وصف كل قرآن نيز قرار گرفته اند: كتاب احكمت آياته ثم فصلت من لدن حكيم خبير.
(3) 