بخش نهم: محكم و متشابه

محكم و متشابه: محكم و متشابه حكمت وجود متشابه نمونه هايى از متشابهات تأويل

موضوعات اساسى در اين بخش عبارتند از:

1. محكم و متشابه و نقش آن در تفسير و علوم قرآنى
2. نظريات ارائه شده از سوى قرآن شناسان در تعيين مصاديق محكم و متشابه
3. فلسفه وجود متشابهات در قرآن
4. نمونه هايى از آيات متشابهات
5. تأويل قرآن و امكان يا عدم امكان علم به آن.

برخى از منابع مهم در اين بخش:

الميزان، ج 3
التمهيد، ج 3
علوم القرآن عند المفسرين، ج 3 و كتاب هايى كه در خصوص محكم و متشابه باهمين عنوان تاليف گرديده است.

محكم و متشابه

مقدمه

قرآن مجيد كتابى ويژه و داراى امتيازات و اختصاصاتى است كه آن را از ساير كتب جدا مى سازد.
بهره گيرى از اين كتاب آسمانى و دريافت معارف بلند و محتواى ارزشمند آن نيز متوقف بر برخوردارى از مجموعه اى از امور است كه هريك به نحوى در فهم صحيح قرآن نقش داشته و بيگانگى از آن امور برابر با دورى از محتواى اين كتاب مقدس است.
از جمله اين موارد، آشنايى با محكم و متشابه در قرآن است.
اين مسأله داراى چنان اهميت و ارزشى است كه هر مفسر قرآن كريم در جاى جاى اين كتاب الهى، توجه به آن را براى خود لازم دانسته و غفلت از آن را موجب پيدايش انحراف در تفسير قرآن مى داند.
قرآن به عنوان يك مجموعه به هم پيوسته و يك دست -كه به تصريح خود هيچ گونه اختلاف و ناهماهنگى در آياتش وجود ندارد- به دو بخش محكم و متشابه تقسيم مى گردد.
بعضى از آيات، آيات مادر، اساسى و مرجع هستند و بخشى ديگر نيازمند ارجاع به دسته اول.
از اين روست كه نظر استقلالى به آيات دسته دوم در تفسير قرآن انسان را به كلى از مسير صحيح فهم قرآن منحرف مى سازد و ناخواسته در جهتى مخالف با كتاب خدا قدم برمى دارد.
ترديدى نيست كه بسيارى از فرقه ها و نحله ها و انشعابات، كه در حوزه امت بزرگ اسلام و دين مبين به وجود آمده، در اثر پيروى از آيات متشابه بوده است.
پيدايش مذاهب فاسدى چون مجسمه يا مجبره يا مفوضه، بر پايه همين دسته از آيات و بدون ملاحظه آيات محكم بوده است.
اين امر متاسفانه از صدر اسلام تاكنون ادامه داشته و در هر زمان به اقتضاى شرايط زمانى و مكانى، گروهى بوده اند كه با تمسك به چنين آياتى بدعت آفرينى كرده و آيات نورانى قرآن مجيد را دستاويزى براى رسيدن به اميال و هواهاى نفسانى خود آن هم در قالب و چهره دينى و قرآنى قرار داده اند.
شايد به همين جهت است كه موضوع محكم و متشابه از ديرباز مورد توجه مفسران و قرآن شناسان بوده و آراى گوناگون و مختلف مفسران از صحابه و تابعين و پس از آنان كه در اين زمينه ابراز شده، شاهدى بر اين امر است.
علاوه بر تفاسير مفسران شيعه و سنى كه اين بحث را در ذيل آيه محكم و متشابه مطرح نموده اند، گروه بى شمارى از مفسران و آگاهان علوم قرآنى آن را در ضمن مباحث علوم قرآنى بلكه در رساله ها و كتب مستقلى مطرح و عرضه نموده اند. ⁽¹⁾