ابن مجاهد و قراءات سبع

در آثار تاليف شده در سده سوم، قراءات هفت گانه، صرفاً در عرض ديگر قراءت ها مورد توجه قرار مى گرفت و تكيه خاصى بر آنها نمى شد.
عده اى از نويسندگان كه پيش از ابن مجاهد دست به تاليف آثارى در زمينه قراءت زده بودند، هم چون ابوعبيد قاسم بن سلام، ابوحاتم سجستانى، اسماعيل ابن اسحاق قاضى و محمد بن جرير طبرى، حدود بيست قراءت رايج را ثبت كرده بودند.
در واقع نخستين مؤلف شناخته شده اى كه بنا داشت از هريك از شهرهاى پنج گانه مدينه، مكه، كوفه، بصره و دمشق، كه مهد قراءات بودند، نماينده اى برگزيند، احمد بن جبير انطاكى (م 258 ق. ) بود كه در تاليفى، قراءات پنج قارى را گرد آورد.
كار انطاكى را مى توان پيش درآمدى بر مطرح شدن قراءات هفت گانه به وسيله ابن مجاهد تلقى كرد.
ابن مجاهد در گزينش خود به قاريان كوفه توجهى خاص مبذول داشت و به جاى يك تن، سه قارى را از كوفه برگزيد.
⁽³⁾
ابن مجاهد از هر شهر، كسى را برگزيد كه مردم آن ديار بر رجحان قراءت او متفق بودند، ولى در مورد كوفه از اين ضابطه خارج شده و به رغم اين كه تصريح كرده، قراءت غالب در كوفه، قراءت حمزه بوده است، عاصم و كسائى را نيز در كنار او آورده است.
موضع گيرى ابن مجاهد در قبال ابن شنبوذ - كه قراءت بر خلاف مصحف را مجاز مى شمرد - و ابن مقسم - كه هر قراءتى را كه از نظر عربيت صحيح مى نمود، هرچند سند روايت آن ضعيف بود، جايز مى دانست - نشان از آن دارد كه ابن مجاهد مخالفت مصحف و ضعف سند را، از عوامل شذوذ قراءت مى دانسته و در كتاب السبعه نيز بارها به عامل سوم، يعنى مخالفت با عربيت اشاره كرده است. ⁽⁴⁾
از مطالعه كتاب السبعه آشكارا برمى آيد كه ابن مجاهد، صرفاً يك انتقال دهنده قراءت نبوده، بلكه در جاى جاى اثر خويش به نقد و بررسى قراءات از حيث سند و نيز از نظر ادبى پرداخته است.
بدون شك رياست و نفوذ ابن مجاهد از علل اساسيى بود كه موجب شد تا قراءات سبع در ميان اهل قراءت جايگاهى استوار يابد به طورى كه در همان نيمه اول سده چهارم هجرى چندين كتاب در قراءات سبع تاليف شده است. ⁽⁵⁾
البته اقدام ابن مجاهد در سد باب اجتهاد در قراءت، با اعتراض گروهى از معاصرانش مواجه گرديد.
بدون ترديد موفقيت ابن مجاهد را در انسداد باب اجتهاد قراءات بايد در خوش سليقگى و زيركى وى در انتخاب هفت قراءت دانست.
عدد هفت قراءت به تعداد مصاحف عثمانى (بنابر قولى) بود و مهم تر از همه با حديث معروف و مشهور نزول قرآن بر هفت حرف، مشابهت كامل داشت و به همين جهت با اقبال عمومى مواجه شد.
ابن جبير قبل از ابن مجاهد در قراءت قرآن كتاب ثمانيه را تاليف نمود، ⁽⁶⁾ ولى خيلى زود به فراموشى سپرده شد.