هر گاه زمين بين ماه و خورشيد فاصله شود نور ماه گرفته مى شود ، ليكن زمين بين ماه و خورشيد فاصله شده است . بنابراين نور ماه گرفته شده است .(30)

با كمى دقت درمى يابيم كه در اين گونه برهان ها ، جريان انديشه چنين است كه از وجود علت ( گرم بودن فلز ، فاصله شدن زمين بين ماه و خورشيد ( بر وجود معلول ) انبساط ، ماه گرفتگى ( استدلال مى كنيم . شايان توجه است كه در برهان لمّى حد اوسط نه تنها موجب اثبات حد اكبر ) محمول در نتيجه ( براى حد اصغر ) موضوع در نتيجه ) است ، بلكه در متن واقع نيز سبب ثبوت و تحقق اكبر براى اصغر است ؛ زيرا انبساط فلز و ماه گرفتگى در خارج به علت حد اوسط در دو استدلال ) گرم بودن فلز ، فاصله شدن زمين بين ماه و خورشيد ) است .

2 . برهان انّى

برهان انّى برهانى است كه در آن انتقال ذهن از وجود علّت به وجود معلول نيست. چنين برهانى مى تواند به دو صورت محقق شود:

الف) انتقال از وجود معلول به وجود علّت ؛ مثل اين بيمار داراى چنين علايمى است، هر كس داراى چنين علايمى است مبتلا به فلان بيمارى است. پس اين بيمار مبتلا به فلان بيمارى است.

در اين استدلال، ذهن در جريان انديشه، نخست به وجود معلول (علايم بيمارى) علم پيدا كرده است و از اين رهگذر به وجود علت )فلان بيمارى) پى برده است.

ب) انتقال از وجود معلول به وجود معلولى ديگر كه در علّت با يكديگر مشتركند؛ مثل هر گاه لامپ الف روشن باشد لامپ ب نيز روشن خواهد بود ؛ چرا كه علّت روشنايى هر دو، وجود يك جريان الكتريسيته است. در اين استدلال حد وسط تنها باعث اثبات حد اكبر براى حد اصغر است و در متن واقع حدّ وسط هيچ گونه سببيتى براى ثبوت اكبر در اصغر ندارد.

ارزش و اهميت برهان

پيش از اين دانستيم كه انسان ذاتاً موجودى متفكر است . طبيعى ترين عكس العملِ