ج) مجرّبات

قضايايى هستند كه علاوه بر تصور طرفين و نسبت بين آن محتاج به تكرار مشاهده و تشكيل قياس خفى هستند . مثلاً هر گاه به طور مكرر ملاحظه شود كه فلزات مختلف بر اثر حرارت منبسط مى شوند و اين رخداد ( انبساط ) با اين مقدمه : هر گاه امرى به گونه اى واحد تكرار شود مستند به سببى معيّن است و نيز اين مقدمه كه هر گاه علت موجود باشد، معلول نيز موجود است مقرون شود، نتيجه خواهيم گرفت كه فلزات بر اثر حرارت منبسط مى شوند . )27)

د) حدسيّات

گاه انسان از راه قوه حدس بر قضيه اى وقوف يافته و آن را تصديق مى كند . چنين قضيه اى حدسيه نام دارد ؛ مانند تصديق به اين كه نور ماه از آفتاب است . ذهن در اين مورد با ملاحظه اين كه متناسب با تغيير محل ماه و آفتاب و دورى و نزديكى آن ها، قسمت روشن ماه تغيير مى يابد و نيز پس از ملاحظه خسوف ، ناگهان متوجه مى شود كه نور ماه مستفاد از خورشيد است .

در ميان صاحب نظران در باره تعريف و ماهيت حدس اختلاف نظر وجود دارد : برخى آن را فكر سريع و بعضى ديگر آن را درجه اى از الهام غيبى دانسته اند .

ه ) متواترات

وقتى به سبب گزارش افراد بسيارى كه تبانى آنها بر دروغ و اتفاق آنها در فهم غلط واقعه عادتاً امكان پذير نباشد، قضيه اى تصديق شود آن قضيه را متواتر مى نامند ؛ مانند گلستان از سعدى است ، اقيانوس منجمد شمالى در قطب شمال است .

و)فطريات

فطريات قضايايى اند كه تصديق آنها علاوه بر تصور طرفين و نسبت بين آن ، به امر ديگرى نيز نيازمند است . در فطريات هيچ گاه استدلال هنگام تصور طرفين از ذهن جدا نيست ؛ مانند عدد چهار زوج است . روشن است كه صرف تصور عدد و زوج