علم هرگز ممكن نخواهد شد .(26)

1 . يقينيات

يقين نزد منطقيون در دو معنا به كار مى رود :

الف) تصديق جازم، اعم از اين كه مطابق واقع باشد يا نباشد، بر اساس تحقيق باشد يا تقليد باشد يا نباشد ( يقين به معناى اعم ) ؛

ب) تصديق جازم مطابق واقع كه بر اساس تحقيق باشد ) يقين به معناى اخص ) .

تصديقات يقينى خود به اعتبارى بر دو قسمند : ضرورى و نظرى .

تصديقِ يقينىِ بديهى ( ضرورى ) ، تصديقى است كه بدون هر گونه تلاش فكرى به دست آمده و تصديقِ يقينىِ نظرى ، تصديقى است كه از راه فكر و با استفاده از تصديقات بديهى حاصل آمده است . تصديقات يقينى ضرورى در منطق اصول يقينيّات خوانده مى شوند و مبناى همه دانش هاى يقينى بشرند .

اصول يقينيات بر اساس استقرا شش قسمند :

الف) اوّليات

قضايايى كه در آنها صرفِ تصوّر طرفين - موضوع ، محمول و يا مقدّم و تالى - و نسبت بين آن دو براى تصديق كافى است و نيازمند اثبات نيستند ، اوليات خوانده مى شوند ؛ مانند اجتماع نقيضين محال است ، كل بزرگ تر از جزء خود است . اگر قضيه اى اوّلى باشد ، امّا تصديق نشده باشد از آن روست كه طرفين آن به درستى تصوّر نشده است .

ب) مشاهَدات ( محسوسات )

قضايايى هستند كه صرف تصور طرفين و نسبت بين آن براى تصديق كفايت نمى كند بلكه انسان علاوه بر اين، از حسّ بيرونى (حواس ظاهرى) و يا از حسّ درونى در تصديق به اين قضايا كمك مى گيرد ؛ مانند آسمان آبى است ، اكنون بسيار خرسندم . به قضايايى كه با حسّ ظاهر ادراك مى شوند حسيات و به قضايايى كه با حسّ باطن درك مى شوند وجدانيّات نيز مى گويند .