تعريف قياس استثنايى

قياس استثنايى قياسى است كه در آن نتيجه و يا نقيض آن به طور كامل در يك مقدّمه حضور دارد ؛ مانند اگر خورشيد طلوع كند ستارگان در آسمان ناپديد مى شوند . ليكن آفتاب طلوع كرده است . بنابراين ، ستارگان در آسمان ناپديد شده اند . مثال ديگر : اگر اين شخص عادل باشد ظلم نمى كند . ليكن وى ظلم مى كند . پس اين شخص عادل نيست .

در مثال نخست ، خود نتيجه و در مثال دوم ، نقيض نتيجه در مقدّمه اوّل استدلال ذكر شده است .

شرايط عمومى قياس استثنايى

قياس استثنايى از حيث انتاج داراى چند شرط اساسى است :

1 . كلى بودن يكى از دو مقدّمه ؛

2 . مقدّمه شرطى به نحو اتفاقى نباشد ؛

3 . موجبه بودن مقدمه شرطى .

اقسام قياس استثنايى

قياس استثنايى به لحاظ ساختار صورى داراى دو مقدّمه است : يكى از دو مقدمه ، لزوماً قضيّه شرطى و مقدمه ديگر (قضيه استثنايى) ، يا قضيّه حملى است مانند: اگر انسان پرواز كند هر آينه پرنده است. ليكن انسان پرنده نيست پس انسان پرواز نمى كند و يا قضيه شرطى است، مانند: هر گاه چنين باشد كه اگر خورشيد طلوع كند روز است هر آينه اگر شب باشد خورشيد طلوع نكرده است. ليكن اگر خورشيد طلوع كند روز است. پس اگر شب باشد خورشيد طلوع نكرده است . از آن جا كه در اين قياس ، نتيجه يا نقيض آن در يكى از مقدّمات وجود دارد بايد همواره يكى از مقدّمات آن ، قضيّه شرطى - كه دست كم از دو قضيه فراهم آمده است - باشد ، تا بتواند يكى از آن دو ، عين يا نقيض نتيجه باشد .

در قياس استثنايى، قضيه استثنايى حكم حدّ اوسط را دارد.

قياس استثنايى با توجه به اتصالى يا انفصالى بودن قضيه شرطى موجود در آن ، به قياس