در مثال نخست ، خود نتيجه و در مثال دوم ، نقيض نتيجه در مقدّمه اوّل استدلال ذكر شده است . اين قياس را از آن رو استثنايى مى خوانند كه نتيجه از استثناى مقدّمه دوم به كمك الفاظى از قبيل ولى ، امّا و لكن حاصل مى شود .

ب) قياس اقترانى

قياسى است كه در آن اجزاى نتيجه در مقدّمات منتشر بوده و نتيجه به طور كامل در يك مقدّمه ذكر نشده است ؛ مانند حسن انسان است . هر انسانى فانى است . پس حسن فانى است . در اين مثال ، حسن و فانى كه اجزاى نتيجه اند هر يك به تنهايى در مقدّمه اى قرار دارند .

اين قياس را بدان جهت اقترانى مى خوانند كه هر يك از اجزاى نتيجه قرين و همراه مقدّمه اى از استدلال است .

اجزاى قياس اقترانى : قياس اقترانى حداقل از دو قضيه تشكيل مى شود كه آنها را مقدّمتين مى خوانند . نتيجه به نوبه خود از دو جزء اصلى تركيب شده است : موضوع يا مقدم و محمول يا تالى . موضوع يا مقدم را در نتيجه اصغر يا حدّ اصغر و محمول يا تالى آن را اكبر يا حدّ اكبر مى نامند . مقدّمه اى كه حدّ اصغر در آن مستقر است صغرى و قضيه اى كه حدّ اكبر در آن ذكر شده است كبرى نام دارد . به لفظ يا عبارتى كه در هر دو مقدّمه تكرار مى شود نيز وسط يا حدّ اوسط مى گويند .

بنابراين ، در مثال رنگين كمان زيباست و هر زيبايى ستودنى است ، پس رنگين كمان ستودنى است ، رنگين كمان حدّ اصغر ، ستودنى حدّ اكبر و زيبا حدّ اوسط ، مقدّمه نخست صغرى و مقدّمه دوم كبرى است .

اقسام قياس اقترانى : قياس اقترانى به اعتبار ساختار مقدّمات آن دو قسم است : حملى و شرطى .

1 . قياس اقترانى حملى ، قياسى است كه هر دو مقدّمه آن به لحاظ صورت منطقى ، قضيه حملى باشد ؛ مانند مثال هاى گذشته .

2 . قياس اقترانى شرطى ، قياسى است كه هر دو مقدّمه يا يكى از آن دو به اعتبار ساختار صورى ، قضيه شرطى باشد ؛ مانند هرگاه انسان كامل شود انديشه اش بارور مى شود . هرگاه