اين بدان دليل است كه در اين نوع استدلال به هيچ وجه ، مشخص نيست كه وجه شبه در قضيّه اصل واقعاً علّتِ ثبوت محمول براى موضوع باشد . از اين رو ، مى توان گفت : استقراى تام و قياس - چنان كه در ادامه اين درس مى آيد - مفيدِ يقين ، استقراى ناقص موجب ظن و تمثيل سبب احتمال يا ظنّى ضعيف است . سرّ ظنّى بودن نتيجه در استقرا و احتمالى بودن حكم در تمثيل اين است كه در استقرا ، عنصر تكرار وجود دارد واين خود موجب اجتماع احتمالات يعنى ظن است ؛ اما تمثيل اساساً بر تكرار استوار نيست و از اين رو افزون بر احتمال يا ظنى ضعيف نتيجه اى به دست نمى دهد .

3 . قياس

اساسى ترين و معتبرترين شكل استنتاج در منطق ارسطويى استدلال قياسى است ؛ چراكه نتيجه قياس همواره يقينى است ، امّا نتيجه استقرا و تمثيل - به جز در موارد و شرايط خاص - ظنّى است . در استدلال قياسى، اغلب)21) از معرفتى كلّى به معرفتى جزئى منتقل مى شويم .

قياس قولى مركّب از چند قضيّه است به گونه اى كه در صورت پذيرش آنها ، ذهن انسان از خود آن قضايا وادار به پذيرش قول ديگرى به عنوان نتيجه مى شود .

در تعريف مذكور نكات چندى وجود دارد كه نيازمند به توضيح است :

الف) قياس از سنخ قول ، يعنى مركّب تامّ خبرى است . بنابراين ، جملات مركب از جملات امرى يا استفهامى قياس خوانده نمى شوند .

ب) قياس همواره از چند قضيه تركيب شده است . در اين جا منظور از چند قضيّه در واقع دو قضيّه يا بيشتر است ؛ زيرا چنان كه ملاحظه خواهيم كرد ، قياس هاى بسيط از دو قضيه و قياس هاى مركب از سه قضيه يا بيشتر تشكيل مى شود . بنابراين ، استنتاج هاى مبتنى بر يك مقدّمه ، مانند عكس ، تقابل و نقض از تعريف قياس خارج مى شوند .

ج) قياس، مجموع قضايايى است كه هرگاه آنها را قبول كنيم ناچار بايد نتيجه آنها را نيز قبول كنيم. بنابراين، صادق بودن مقدّمات در قياس شرط نيست؛ مثلاً - همان گونه كه در درس هاى بعدى روشن خواهد شد - در قياس جدلى و خلف از مقدّمات كاذب نيز