استدلال مباشر بى واسطه

يكى از مهم ترين فعاليت هاى انسان در جريان انديشه ، استدلال و استنتاج است . استدلال ، تلاش ذهن براى به دست آوردن تصديقى جديد است . رسيدن به تصديق نو ، گاه از طريق قضيه اى واحد حاصل مى شود و گاه از طريق كنار هم قرار دادن چند قضيّه . اگر استنتاج و اكتساب يك تصديق تنها از يك قضيّه ديگر باشد استدلال مباشر ناميده مى شود و اگر از طريق چند قضيه باشد استدلال غير مباشر ناميده مى شود كه به لحاظ صورت داراى سه قسم است : قياس ، استقرا و تمثيل . و به لحاظ ماده داراى پنج قسم است : برهان ، جدل ، مغالطه ، شعر و خطابه .

استدلال مباشر يا رهنمون شدن ذهن از قضيّه اى به قضيه ديگر در يك تقسيم كلّى به سه قسم تقسيم مى شود : تقابل ، عكس و نقض .

الف) تقابل . اين قسم از استنتاج ، مجموعه اى است مركّب از چهار قسم : تناقض ، تضاد ، دخول تحت تضاد و تداخل ، كه در همه آنها قضيّه اصل و نتيجه ، از حيث موضوع و محمول يكسان هستند ؛ ولى به لحاظ كميّت يا كيفيّت و يا هر دو با يكديگر تفاوت دارند .

1 . تناقض . هرگاه دو قضيّه از نظر موضوع و محمول يكسان ، ولى از نظر كميّت و كيفيّت متفاوت باشند، آنها را متناقضين يا دو قضيه متناقض مى خوانند . از دو قضيّه متناقض همواره يكى صادق و ديگرى كاذب است . بنابراين، هرگاه نسبت دو قضيه تناقض باشد از علم به صدق هر يك ، مى توان كذب قضيه ديگر و از علم به كذب هر يك ، مى توان صدق قضيّه ديگر را نتيجه گرفت .

دو قضيّه متناقض بايد در نه امر اتّحاد و در سه مورد اختلاف داشته باشند . موارد اختلاف عبارت است از : كم ، كيف و جهت . بنابراين ، از ميان محصورات چهارگانه، همواره بين موجبه كليه و سالبه جزئيّه و بين سالبه كليّه و موجبه جزئيّه با حفظ وحدت هاى زير ، رابطه تناقض برقرار است .

وحدت هاى معتبر در تناقض عبارتند از :(18)