اتكال به خدا در سیره مراجع شیعه
اعتماد به قدرت لایزال خدواندی را فرهنگ اسلامی تحت عنوان توكل بیان می كند، كه به معنای واگذاشتن امور به قادر متعال می باشد. این صفت، كه از فضائل بندگان خدا بشمار می رود، تشویش ها، تردیدها و نگرانیها نسبت به آینده را زایل كرده و به انسان در ادامه راهش دلگرمی می بخشد، از همین رو نیز توسط پیشوایات دینی مورد تاكید بسیار قرار گرفته است.
فضیلت توكل در برخی از آیات، از خصلتهای والای مۆمنان شمرده شده است: « الَّذِینَ صَبَرُوا وَ عَلى رَبِّهِمْ یَتَوَكَّلُونَ؛ ( نحل/ 42) كسانی هستند كه صبر می كنند و بر پروردگارشان توكل دارند » و در مواردی نیز بدان امر شده است . « وَ عَلَی اللَّهِ فَلْیَتَوَكَّلِ الْمُۆْمِنُونَ؛ (توبه/ 51) و مۆمنان باید بر خداوند توكل نمایند»
در باب معنای توكل، سوال و جواب بسیار زیبایی میان رسول گرامی اسلام(ص) و جبرئیل امین در كتب روایی مضبوط است، كه مفهوم توكل و اعتماد به خداوند متعال را بخوبی تبیین می نماید. در این پرسش و پاسخ، جبرئیل در جواب رسول خدا(ص) كه از معنای توكل پرسیده بود، عرض كرد: « معناى توكل این است كه انسان یقین كند به اینكه سود و زیان و بخشش به دست مردم نیست و باید از آنها ناامید بود و اگر بنده ایى به این مرتبه از معرفت برسد، كه جز براى خدا كارى نكند و جز او به كسى امیدوار نباشد و از غیر او نهراسد و از غیر خدا از كسى چشم داشت نداشته باشد، این همان توكل بر خداست»(1)
چنانكه از مجموع آیات و روایات بر می آید، توكل بریدن از غیر خدا و پیوستن به اوست. در حقیقت هر چه انسان مسلمان به سمت و سوى انقطاع الى الله پیش رود و ارتباط ظاهرى و باطنى خویش را با خداوند خود مستحكم نماید، حقیقت توكل را بهتر در نفس خویش اجرا نموده است. « شخصى به نام حسن بن جهم مى گوید: خدمت امام رضا (ع) رسیدم و عرض كردم: جانم به فدایت، حد و مرز توكل چیست؟ ایشان در جواب فرمودند: لاتخاف مع الله احدا؛ توكل آن است كه با اتكاى به خدا از هیچ كس نترسى .»(2)
از آثار بسیار مثبت توكل و اعتماد بر خدا این است كه، اراده و عزم انسان در پیگیری امور را قوی تر می نماید، در حقیقت، انسانی که اهل توکل باشد خداوند را تکیه گاه مطمئنی برای خود قرار می دهد و امور خود را به او واگذار می نماید ولذا بین توکل و معرفت به خدا و ایمان به او رابطه مستقیمی وجود دارد. صد البته بدیهی است كه توکل، برخلاف تصور برخی به معنی دست روی دست گذاشتن و سستی و تنبلی نیست، بلکه انسان متوکل در عین اینکه سعی و تلاش خود را بکار می بندد، هیچ گونه تزلزلی در پیمودن راه به خود را نمی دهد و نتیجه امور را به خداوند واگذار می نماید.
همچنین توكل كردن بر خدا به این معنا نیست كه انسان اسباب و عوامل طبیعی را نادیده بگیرد، بلكه اساسا توكل با استفاده از اسباب طبیعی منافات ندارد. در آیه 159 سوره آل عمران آمده است: «ای (پیامبر(ص)، با مومنان نرم باش و سخت نگیر، زیرا سخت گیری عاملی برای دور شدن آنان از پیرامون توست، بلکه با استغفار و طلب بخشش برای ایشان و مشاوره، ارتباط خود را با آنها تقویت کن، و با همه اینها بر خداوند توکل کن که خداوند توکل کنندگان را دوست دارد.»
نكته دیگری كه در بحث آثار فردی و اجتماعی توكل باید به آن اشاره نمود و در دنیای پرتلاطم امروزی نیز بسیار كاربرد دارد، این است كه توكل بر خدا موجب سكینه و آرامش یافتن انسان می شود، خداوند در آیه 173 آل عمران می فرماید: «کسانی که مردم به آنها گفتند، گروهی ضدشما جمع شده اند از آنها بهراسید، نه تنها نهراسیدند، ایمانشان نیز افزایش یافت و گفتند: خداوند ما را بس است که او بهترین وکیل است» مفاد این آیه بیانگر این مطلب است كه چگونه توکل به خدا، باعث شد که اهل ایمان با همه تبلیغات و جنگ روانی که دشمن به راه انداخته بود تا افکار عمومی را تهییج کند و مردم را به هراس افکند، به سبب توکل بر خدا به جایی می رسند که این جنگ روانی نتیجه معکوس می دهد و به جای ترس از بسیج دشمنان، برای حمله، به ایمانشان افزوده می شود، اینها همه بیانگر آرامشی است که به سبب توکل به خدا پدیدار شده است.
این آرامشی كه از ثمرات توكل است می تواند در بسیاری از لحظات حساس و تاثیرگذار زندگی، به داد انسان برسد و وی را از افتادن در بیراهه نجات دهد. در همین رابطه آیت الله حاج سید مصطفى خوانسارى در مصاحبه اش با مجله حوزه نقل نموده است: « در یكى از سالها قبل از رمضان حضرت آیت الله بروجردى (ره) فرمودند: در این ماه وجوه نرسیده است، لذا بنا دارم كه به آقاى خلخالى در نجف بنویسم، كه شهریه و نان حوزه نجف را ندهند و براى شهریه طلاب حوزه علمیه قم، اگر وجوه رسید خواهم پرداخت وگرنه نخواهیم پرداخت. عرض كردم: آیت الله سید ابوالحسن اصفهانى(ره) هر وقت پول نداشتند، به وكلاى خود سفارش مى كردند پول از جاى دیگر تهیه مى كردند (قرض مى كردند) شهریه را مى دادند، پس از آنكه پول به دستشان مى رسید قرضشان را ادا مى كردند، شما نیز همین كار را بكنید. فرمود: من تاكنون به غیر از خداوند متعال به احدى اظهار حاجت نكرده ام و این كار را نمى كنم. دو روز گذشت، شب بود و من در بیرونى بودم ساعت یازده شب شخصى وارد شد و گفت: ده دقیقه با آقا كار دارم. توسط خادم پیغام دادم، آقا این شخص را به حضور پذیرفتند، طولى نكشید كه این شخص رفت، صبح كه خدمت آقا رسیدم فرمودند: تا سه ماه شهریه نجف و قم و سایر شهرهاى ایران را داریم.»(3)
پی نوشتها:
1.محمد باقر مجلسی، بحارالانوار، تهران، اسلامیه، ج68، ص 138
2.همان، ج 68، ص 134
3.نعمت الله حسینی، مردان علم در میدان عمل،قم، دفتر انتشارات اسلامی، ج2،ص102
منابع:
مردان علم در میدان عمل
تهیه و فراوری: فربود، گروه حوزه علمیه تبیان
