تبیان، دستیار زندگی
معتقدان به حجیّت ظواهر کتاب، منظورشان این نیست که هر چه در کتاب باشد، حجّت است؛ در حالی که در کتاب، هم آیات محکم وجود دارد و هم آیات متشابه و تفسیر متشابهات به رأی مجاز نیست.
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

سنت به لحاظ تأثیر نفسانی

اصول
معتقدان به حجیّت ظواهر کتاب، منظورشان این نیست که هر چه در کتاب باشد، حجّت است؛ در حالی که در کتاب، هم آیات محکم وجود دارد و هم آیات متشابه و تفسیر متشابهات به رأی مجاز نیست.

بیان جالب مرحوم مظفّر

مرحوم مظفر در کتاب اصول فقه خود، ضمن بحث از «حجیّت ظواهر کتاب» می گوید: عقیده به عدم حجیّت ظواهر کتاب به برخی از اخباریان نسبت داده شده است؛ سپس با بیان گویایی به تشریح منظور اصولیان از حجیّت ظواهر می پردازد:

معتقدان به حجیّت ظواهر کتاب، منظورشان این نیست که هر چه در کتاب باشد، حجّت است؛ در حالی که در کتاب، هم آیات محکم وجود دارد و هم آیات متشابه و تفسیر متشابهات به رأی مجاز نیست؛

البتّه جدا کردن محکم و متشابه از یک دیگر بر جست و جوگری که اهل تدبیر باشد، کار سختی نیست و اگر این کار انجام شود، اخذ به ظواهر آیات محکم منعی ندارد.

افزون بر این، منظورشان از جواز عمل به آیات محکم این نیست که می توان در این کار بدون فحص کامل از قراین تسریع کرد یعنی قراینی که در کتاب و سنّت موجودند و صلاحیّت برگرداندن آیه را از ظهور آن دارند، نظیر ناسخ، مخصّص، مقیّد و قرینه دال بر مجاز بودن کلام. (مظفر: 1386، ج 2، 156)

مرحوم مظفّر، پس از توضیحاتی، دوباره به موضوع انکار حجیّت ظواهر توجّه می کند و می پرسد که منظور منکر حجیّت ظواهر کتاب چیست.

اگر سخن منکر این است که کسی مجاز نیست به ظواهر آیات بسنده کند و از مراجعه به قراینی که شایستگی تغییر در ظواهر را دارند، خودداری کند، این سخن صحیح است و گویندگان حجیّت ظواهر هم منکر آن نیستند؛ بلکه به آن ملتزم هستند (همان، 157 .)

به نظر می رسد توضیحات مرحوم مظفّر، مقصود بزرگان اصول را از حجیّت ظواهر به طور کامل روشن می کند به این معنا که حجیّت ظواهر در کلمات ایشان هیچ شائبه ای از استقلال قرآن در حجیّت ندارد و هر گونه حجّیّت ظواهر در پرتو فحص منعقد می شود.

سنت به لحاظ تأثیر نفسانی

سنت ظنی :

 احادیث ظنّی - از جهت سند یا دلالت - حکایت کننده از سنّت معصوم " ع "

سنت ظنی، مقابل سنت قطعی و به معنای خبرها و احادیثی است که از سنت واقعی (قول، فعل و تقریر معصوم) حکایت نموده و از نظر سند و یا دلالت ظنی می‌باشد.

بیشتر احادیث از نظر صدور آنها از معصوم (ع) ظنی می‌باشد، زیرا اخبار متواتر و نیز اخبار همراه با قرینه قطعی کم است.

احادیثی که در مراد معصوم (ع) ظهور دارد از مصادیق سنت ظنی الدلالة بوده و حجت می‌باشد.

سنت قطعی الدلاله

( احادیث قطعى - از جهت سند - حکایت کننده از سنّت معصوم " ع " )

سنت قطعى السند ، خبرى است که غیر معصوم به وسیله آن ، گفتار یا فعل یا تقریر معصوم ( ع ) ( سنت محکى ) را حکایت مى کند و سلسله سند آن به صورت قطعى به معصوم ( ع ) منتهى مى شود ، مانند : احادیث متواتر .

سنت تقریری :

سکوت و عدم ردع عالمانه معصوم (ع) نسبت به فعل یا گفتار افراد

سنت تقریری آن است که کسی در منظر و مسمع معصوم (ع) کاری انجام دهد و یا سخنی درباره یک حکم شرعی به زبان آورد و یا اعتقاد خاصی را بیان کند و معصوم (ع) با علم و توجه، سکوت نموده و جلوی این عمل یا گفتار یا پندار را نگیرد؛ این سکوت به معنای صحه گذاشتن و امضای آن فعل یا قول یا عقیده است و سنت تقریری نامیده می‌شود.

نکته:

تقریر معصوم (ع) در جایی که احتمال حرمت فعلی داده می‌شود، در جواز آن ظهور دارد و در جایی که کسی نزد معصوم (ع) معامله یا عبادتی انجام می‌دهد و او آن را تقریر می‌کند، بر مشروعیت عبادت و صحت معامله دلالت می‌نماید.

سنت قولی :

سخنان صادر شده از معصوم " ع " به قصد تشریع

سنت قولی، به سخنانی گفته می‌شود که معصومان (ع) در مناسبت‌های مختلف با اغراض و انگیزه‌های گوناگون بیان فرموده‌اند، مثل آن که پیامبر (ص) فرموده: " انما الاعمال بالنیات " یا: " لا ضرر و لا ضرار فی الاسلام ".

در کتاب " الوجیز فی اصول الفقه " آمده است:

السّنة القولیة: و هی الاحادیث التی قالها رسول الله (ص) فی مختلف الاغراض و المناسبات، مثل قوله: " انما الاعمال بالنیات " و قوله: " لا ضرر و لا ضرار " و…

نکته:

از دیدگاه علمای شیعه، سنت قولی، علاوه بر گفتار رسول گرامی اسلام (ص) سخنان امامان معصوم (ع) را نیز شامل می‌شود، زیرا آنان نیز از سرچشمه وحی سخن می‌گویند، ولی از دیدگاه اهل تسنن فقط شامل گفتار پیامبر اسلام (ص) می‌شود.

سنت به لحاظ منشأ

سنت اهل بیت ( ع ) :

 گفتار، کردار و تقریر امامان معصوم " ع "

سنت اهل بیت (ع) ، مقابل سنت نبوی بوده و به گفتار و کردار و تقریر امامان معصوم (ع) ـ که اولین آنها حضرت علی بن ابیطالب (ع) و آخرین آنها امام زمان (عج) می‌باشد ـ و حضرت فاطمه زهرا (س) گفته می‌شود.

نزد اهل تسنن تنها سنت نبوی لازم الاتباع و حجت است، اما نزد عالمان امامی، سنت اهل بیت آن حضرت نیز حکم سنت نبوی را دارد.

نکته:

اعتقاد علمای شیعه آن است که بیان احکام از جانب معصومان (ع) از نوع روایت و حکایت سنت و هم چنین از باب اجتهاد ظنی و استنباط از مصادر تشریع نیست، بلکه خود اهل بیت مصدر برای تشریع هستند؛

یعنی از طریق دریافت و تعلیم از رسول خدا (ص) یا امام قبلی و یا از طریق الهام، بیان کننده احکام واقعی الهی هستند، پس قول آنها خود سنت است نه حکایت از سنت، و این که گاهی معصومان (ع) از نبی مکرم اسلام (ص) روایت نقل می‌کنند، یا از باب نقل نص است و یا انگیزه‌های دیگر سبب نقل سنت نبوی از طرف آنها شده است.

سنت نبوی :

قول، فعل و تقریر پیامبر " ص "

سنت نبوی، به معنای قول، فعل و تقریر پیامبر اکرم (ص) است.

در کتاب " اصول الفقه " آمده است:

السّنة النبویة: هی اقوال النبی (ص) و افعاله و تقریراته، فالسّنة علی ذلک تنقسم بحسب ماهیتها و حقیقتها الی ثلاثة اقسام:

سنّة قولیة و سنّة فعلیة و سنّة تقریریة…


 منابع :

مفاتیح الاصول : صفحه 203

آشنایی باعلوم اسلامی(3جلد) جلد 3 : صفحه 23

اصطلاحات الاصول : صفحه 232

فرهنگ نامه اصول فقه

اصول الفقه جلد 2 : صفحه 63

شرح اصول فقه جلد 3 : صفحه (115-117)

الاصول العامة للفقه المقارن : صفحه 147

المستصفی من علم الاصول(به ضمیمه فواتح الرحموت بشرح مسلم الثبوت ) جلد 1 : صفحه 129

تهیه و فرآوری : جواد دلاوری ، گروه حوزه علمیه تبیان