موضوع علم اصول فقه
موضوع علم اصول فقه
( بحث پیرامون وحدت یا تعدّد موضوع اصول فقه و تعیین آن )
در این كه موضوع اصول فقه چیست؟ میان اندیشمندان این علم اختلاف نظر وجود دارد كه ما به مهمترین آنها اشاره می‌كنیم:
موضوع علم ، هر چیزى است که در آن علم ، از عوارض ذاتى اش بحث شود . این تعریف ، مورد قبول علماى منطق است .
الف. موضوع علم اصول ادله اربعه (كتاب، سنت، اجماع و عقل) با وصف دلیل بودن می‌باشد، این دیدگاه مشهور اصولیین است كه ادله اربعه را بما هی ادله موضوع این علم می‌دانند.[1]
ب. برخی دیگر از عالمان اصولی، ادله چهارگانه را بدون لحاظ وصف دلیل بودن، موضوع علم اصول فقه می‌دانند.[2]
ج. و گروهی همانند آیت الله بروجردی موضوع اصول فقه را حجت در فقه دانسته‌اند، یعنی در این علم از عوارض حجت در فقه بحث می‌شود.[3]
د. موضوع علم اصول یك امر كلی است كه برخی از مصادیقش ادله اربعه می‌باشند امّا برخی دیگر از موارد و مصادیقش امری دیگر است. با ایراد به تعاریف یادشده این تعریف مورد پسند مرحوم آخوند و برخی از متأخرین قرار گرفته است.[4]
مرحوم محقق مظفر چنین می‌نویسد: اصول فقه از موضوع خاصی صحبت نمی‌كند، بلكه از موارد بسیاری كه در جهت استنباط حكم شرعی قرار بگیرد، بحث می‌كند. بنابراین هر آنچه كه شایستگی دلیل بودن برای استنباط حكم شرعی را داشته باشد، موضوع اصول فقه است.[5]
و شهید صدر نیز موضوع علم اصول را عناصر مشتركی دانسته كه در استنباط حكم به كار گرفته می‌شوند به نظر میرسد این تعریف دارای اشكال‌های كمتری بوده و قابل دفاع می‌باشد.[6]
عده اى معتقدند که لازم نیست هر علمى موضوع داشته باشد ، اما برخى بر این باورند که وجود موضوع براى هر علمى لازم است . اما در لزوم وحدت موضوع و عدم آن اختلاف دارند .
مشهور از اصولیان معتقدند که موضوع علم ، باید امر واحدى باشد ، زیرا وحدت هر علمى ، به وحدت موضوع آن است ، اما گروهى از متاخرین ، از جمله مرحوم " آخوند خراسانى " اعتقاد دارند که یک علم مى تواند داراى چند موضوع باشد زیرا وحدت علم را به وحدت غرض آن مى دانند .
با توجه به مطالب یاد شده ، افرادى مانند " آخوند خراسانى " ، موضوع علم اصول را ، موضوعات مسائل آن مى دانند که غرض همه آن هاواحد است ، اما کسانى که موضوع علم را واحد مى دانند ، در تعیین موضوع علم اصول اختلاف نموده اند ؛
1 ـ برخى ، موضوع علم اصول را " ادله اربعه " مى دانند که به دو گروه تقسیم مى شوند:
الف: مشهور اصولیان ، موضوع علم اصول را " ادلة اربعة بما هى ادله " مى دانند ، یعنى ادله اربعه ، از آن جهت که دلیل هستند ،
ب: " صاحب فصول " موضوع علم اصول را " ذات ادله اربعه " مى داند .
2 ـ برخى دیگر ،موضوع علم اصول را ، " مطلق ادله " دانسته و آن را در ادله اربعه منحصر نمى کنند .
3 ـ گروهى از متاخرین ، موضوع علم اصول را " حجت در فقه " مى دانند .
منابع :
1. میرزا ابوالقاسم بن الحسن، قوانین الاصول، چ سنگی، ج 1، ص 9 ـ 10.
2. محمد حسین بن محمد رحیم اصفهانی حائری، الفصول، چ سنگی، ص 10.
3. حسین بن علی طباطبایی بروجردی، نهایه الاصول، ج 1، ص 12، به قلم حسینعلی منتظری.
4. محمد كاظم آخوند خراسانی، پیشین، ج 1، ص 22.
5. محمدرضا مظفر، اصول الفقه. بیروت، دار التعارف، چ چهارم، 1403 ق، ص 6 ـ 7.
6. محمد باقر صدر، دروس فی علم الاصول، چ سوم، قم: مجمع الفكر الاسلامی، 1412 ق، حلقه اول، ص 39، و حلقه دوم، ص 9 ـ 10؛ و محمد جعفر الجزایری المروج، منتهی الدرایه، قم: مطبعه خیام، 1403 ق، ص 15.
تهیه و فرآوری : جواد دلاوری ، گروه حوزه علمیه تبیان
