تحصیل درحوزه،شیوه ها و مراحل(3)

حتما شما هم تا کنون بارها و بارها واژه تقریر را شنیده اید. این واژه شاید ظاهر بسیار شکیلی داشته باشد اما اگر بخواهیم ساده تر به آن نگاه کنیم باید بگوییم نوعی یادداشت برداری از مطالب استاد است که به نوعی پیشرفته تر و علمی تر شده است.

اما همین یادداشت برداری نیز شیوه ها و روشهای خودش را دارد. اگر بخواهید در هر زمینه ای موفق شوید باید با شیوه ها  و مراحل آنها اشنا شوید . این مساله هم استثنا نیست.

ما در این نوشتار در صدد بیان و بررسی این شیوه ها هستیم.

شیوه‌های نوشتن درس

نوشتن درس اساتید (تقریر) از امتیازهای حوزه‌های علمیه است که از زمان‌های دور شروع شده و هنوز هم ادامه دارد.

اولین کسی که اقدام به این کار کرد، مؤلف مفتاح الکرامه بود که درس استادش مرحوم بحرالعلوم را تقریر کرد.(1) و بعدها با کوشش مرحوم آیة الله بروجردی رحمه الله در قم به صورت عادت عمومی طلاب درآمد.(2)

این کار به چند صورت انجام می گیرد:

1ـ نوشتن در جلسه درس به صورت کامل; این شیوه، معمولی‌ترین روشن است که معمولا به همان صورت بایگانی می شود و گاهی حواشی مختصری برآن اضافه می شود.

در این نوشته ها، معمولا ساختار جملات گفتاری - نه نوشتاری - است و به خاطر تند نوشتن مرتب نیست و لذا ارزش علمی چندانی ندارد بلکه در حکم یک نوار ضبط صوت است. لذا، برخی مراجع این روش را مفید نمی دانند.(3)

2ـ نوشتن رؤوس و کلیات مطالب استاد در جلسه درس، که برای حفظ مطالب استاد مفید است.

3ـ نوشتن مشروح درس استاد بعد از اتمام کلاس.

در این شیوه، شاگرد با توجه به پیش مطالعه و مباحثه، در سر درس گوش می دهد و یا به سؤال و اشکال می پردازد و در نهایت نظریه ای را انتخاب می کند و پس از درس، آن مطالب را به صورت منظم و مستدل می نویسد و حواشی و نظریات خود را اضافه می کند.

این شیوه، مورد تاکید بسیاری از بزرگان و موجب گسترش فقه و اصول و پیشرفت علمی بزرگان بوده است.(4) و حتی رهبر انقلاب (دامت برکاته) می فرماید:

یکی از عواملی که مرحوم آیة الله العظمی خویی را در کار گسترش فقه و اصول موفق کرد این بود که درس‌های ایشان به شکل منظم و مرتب نوشته می شد.(5)

4ـ نوشتن خلاصه درس بعد از کلاس; این شیوه، وقت کمتری را می گیرد و می تواند با روش سوم جمع گردد تا در موقع مراجعه مجدد، مطالب آماده و سریعا قابل دسترسی باشد.

شیوه‌های مباحثه درس

مباحثه یکی از امتیازهای بزرگ حوزه‌های علمیه است که بسیاری از مراکز علمی دنیا از آن بی بهره اند و موجب تثبیت مطالب در ذهن و رفع ابهام‌های درس و جوشش فکری افراد می گردد.

در این مورد، طلاب از روش‌های مختلفی استفاده می کنند.

1ـ روش روخوانی

یعنی، در مباحثه روزانه، یک نفر از روی نوشته خود (که در کلاس نوشته است) می خواند و دیگری گوش می دهد.

در یک آمارگیری نمونه ای که در حوزه علمیه قم به دست نگارنده صورت گرفت، معلوم شد که 45% از طلاب این گونه عمل می کنند.

2ـ روش تقریر

در این شیوه، یک نفر مطالب استاد را - بدون خواندن از روی نوشته - برای طرف مقابل تقریر می کند و مثل یک استاد بیان می کند و به سؤالات و اشکال‌های او پاسخ می گوید.

3ـ روش نقد و بررسی

برخی از طلاب، در مباحثه بعد از نقل کلمات استاد، آن ها را مورد نقد و بررسی قرار می دهند و با توجه به منابع دیگر به تفکر و تامل پیرامون آن ها می پردازند.

4ـ روش تحقیق جمعی

ما این شیوه را در شیوه‌های تدریس و نیز در روش‌های تحصیل توضیح دادیم.

5ـ روش پیش مباحثه

در این شیوه، طلاب ابتدا موضوع درس روزآینده را مطالعه می کنند و با توجه به منابع، در مورد اقوال و ادله آن به بحث و بررسی می پردازند. و یک نفر مثل یک استاد درس آینده را تقریر و استدلال می کند و به اشکال‌های دوستان خود پاسخ می دهد و سپس به جمع بندی مطالب می پردازد.

در آمارگیری که در حوزه علمیه قم به دست نگارنده صورت گرفت 34% از افراد با این شیوه مباحثه می کنند.

بررسی: هر کدام از این شیوه ها نقاط قوت و ضعف دارد و با روش‌های خاص از تدریس و تحصیل سازگار است.

ما به برخی از آن ها اشاره می کنیم:

روش اول و دوم برای فهم کلام استاد مفید است و مناسب درس‌های سطح حوزه است.

روش سوم موجب تقویت قوه استنباط افراد می شود; هر چند برای افراد مبتدی در درس خارج دشوار است.

روش پنجم بهترین نوع مباحثه درس خارج است; چرا که قدرت استدلال و حل مساله و قوه استنباط افراد را تقویت می کند. ذهن خلاق و فعال می شود و در حقیقت مرحله نازل تدریس است و قدرت بیان طلاب را تقویت می کند.

کلامی از بزرگان

یکی از اساتید حوزه می فرماید:

یک روش مباحثه در درس خارج، همان تقریر درس استاد است; یعنی فقط می خواهند درس استاد را مباحثه کنند و چند نفر جمع می شوند و درس را برای یکدیگر تقریر می کنند; این مرحله نازله مباحثه درس خارج است; البته مفید هم هست، در حد حفظ کردن و تسلط بر مطالب استاد.(30)

تذکر: در اینجا مباحث دیگری نیز مطرح است که در اینجا مجال تفصیل آنها نیست، ولی مناسب است رؤوس آن مطالب را مطرح کنیم:

زمان و مکان مطلوب برای تدریس و مطالعه.

چگونگی حل یک مساله اصولی یا فرع فقهی.

بهترین هم مباحثه کیست؟

چگونه درس ها را یادداشت کنیم تا مفیدتر باشد؟

راه‌های حفظ قوه استنباط در خارج از حوزه‌های علمیه چیست؟

آیا رسیدن به قوه اجتهاد در عصر ما محال عادی است.

زمان مطلوب یک دوره اصول و یا زمان لازم برای حصول قوه استنباط در فقه چقدر است؟

حدمتعارف ومعقول تعدادشاگردان درس دردوره سطح وخارج چه اندازه است؟

تعدادمطلوب جلسات درسی درسال تحصیلی چقدراست؟ آیاصحیح است ما 120روز یعنی یک سوم سال را درس بخوانیم ودوسوم آن یعنی 240 روز تعطیل باشیم؟

امید است این مباحث با اندیشه دانشوران حوزوی در سایه هدایت‌های قرآن و نور ولایت ائمه اطهار علیهم السلام روشن گردد.

پی نوشتها

1) مجله حوزه، ش 51، ص 91.

2) همان، ش 43 - 44، ص 248.

3) ر ک: مجله نور علم، شماره 8، دوره 3، ص 23، سخنان آیة الله فاضل لنکرانی (دامت برکاته).

4) ر ک: مجله حوزه، ش 43 - 44، ص 248 و ش 1، ص 20.

5) همان، ش 53، ص 27.

6) روزنامه جمهوری اسلامی، شماره 3869، ص 12.

______

نویسنده: محمد علی رضایی اصفهانی

تهیه و فرآوری : محمد حسین امین گروه حوزه علمیه تبیان