تقریب فقهی از نظر امام موسی صدر

وحدت جوامع و مذاهب اسلامي در طول تاريخ مورد توجه وعنايت رهبران و انديشمندان مذهبي و سياسي اسلام بوده است و هر يك از ايشان در اين عرصه سرنوشت ساز تلاش بسيار كرده اند و اين مهم را ازاولويت هاي حياتي جهان اسلام پنداشته اند

فقيه نامي شيعه شيخ طوسي، كتاب ارزشمند«خلاف » را به رشته تحرير آورد و بدين ترتيب، زمينه هاي فقه تطبيقي و فقه مقارن، ميان مذاهب اربعه، وجود خارجي گرفت. پس از آن دانشمندان بزرگي چون علامه حلي، با نگارش كتاب «تذكره »، راه شيخ طوسي را پي گرفتند. در قرون بعدي نيز مصلحان و انديشمنداني چون سيد جمال الدين اسدآبادي، شيخ محمد حسين كاشف الغطاء، شيخ محمد عبده و... پا به صحنه اجتماعي و سياسي گذاشتند و نداي اتحاد مسلمانان را سر دادند. در اين عصر نيز، آيت الله سيد عبد الحسين شرف الدين در لبنان، آيت الله بروجردي و شيخ محمد تقي قمي در ايران وشيخ محمود شلتوت و شيخ محمد مدني در مصر ادامه دهنده اين راه بودند.

در ادامه فعاليت هاي اين بزرگان، مركزي به نام «دار التقريب بين المذاهب الاسلاميه » در مصر و قاهره تأسيس شد؛كتب و مقالات بسياري در اين زمينه به چاپ رسيد و جلسات و كنفرانس هايي بدين منظور برگزار گرديد كه ارزش و اهميت آنها بر كسي پوشيده نيست. براي نخستين بار رهبران مذاهب و فرق مختلف، كنار هم و براي هم نشستند و دانشگاه الازهر مصر نيز براي همه مذاهب به طور مشترك، كرسي تدريس تشكيل داد.

ضرورت تقريب فقهي

در قاموس امام موسي صدر همه اين تلاش ها، گام هاي مثبت، مقدس و لازم در جهت وحدت ميان مسلمانان به شمار مي رفت؛ اما هرگز گام آخر كافي نبود.

به اعتقاد او تلاش هاي بزرگان درگذشته، زمينه را به خوبي براي اين موضوع حياتي آماده ساخته و ما امروز در چند قدمي وحدت فقهي هستيم. امام موسي صدر گفت و گو، كنار هم نشستن رهبران مذهبي، و تأليف كتب و انتشار مقاله درباره وحدت اسلامي را تنها راه چاره نمي دانست و معتقد بود كه تك تك امت اسلامي در سرتاسر جهان بايد به مثابه مشتي محكم و فشرده، در كنارهم باشند كه اين تنها با وحدت فقهي امكان پذير است.

روشن است كه منظور امام موسي صدر از وحدت فقهي، اين نيست كه اصلا اختلاف فتوا در ميان فقها و انديشمندان اسلامي وجود نداشته باشد و همه يك جور فكر كنند و يك مبنا و معيار داشته باشند كه اين هرگز معقول نيست، بلكه او با استناد به حديث شريف نبوي، اختلاف امت را در مرحله تئوري و نظري رحمت قلمداد مي كند و اعتقاد دارد، اختلاف به اين معنا، به سير تكاملي فقه مي افزايد، به پويايي آن كمك مي كند و مايه حركت مجتهد و شكوفايي اجتهاد مي گردد. بنابراين، اختلاف بينش ها تا زماني كه در مرحله نظريه اي علمي قرار دارد، مايه خير، بركت، رشد و پويايي است؛ اما وقتي اين نظريه ها مي خواهد، به فتوا و حكم قابل عمل در جامعه تبديل شود و در صورت شعائر ديني بروز كند، اگر به طور واحد، هماهنگ و يكپارچه نباشد، ناخواسته منشأ چنددستگي، تفرقه، اختلاف، بدبيني و سوء ظن خواهد شد كه لازم است ازآن پرهيز شود.

او در نقش يك فقيه و كارشناس مسائل اسلامي و كسي كه دو دهه در كوران مسائل سياسي و اجتماعي خاورميانه، جهان اسلام و غرب حضور مستمر داشت و با شخصيت هاي مهم سياسي و مذهبي اين دو قطب، درارتباط بود و با تاريخ آنها به خوبي آشنا بود، نقاط ضعف و قوت جهان اسلام و مسلمانان را كاملا درك مي كرد. وي از اينكه مي ديد، هر سال درمناسك حج با همه عظمت و فرصت هاي طلايي اش، تنها به دليل اختلافات جزئي فقهي، نيروهاي بالقوه و بالفعل اسلام به آساني به هدرمي رود، به شدت رنج مي برد. او به وحدت افق شرعي در كشورهاي اسلامي مي انديشيد، تا تلخي اختلاف رؤيت هلال ماه شوال را به شيريني رؤيت واحد و افق واحد تبديل كند و از اين فرصت طلايي، درجهت رشد، بالندگي، عزت و سربلندي مسلمانان بهره جويد.

و جهان اسلام و مسلمانان را در برابر توطئه هاي آنان و رخدادهاي ناگوار، براي هميشه بيمه مي كرد.

او نخستين بار اين موضوع را در 27 رجب سال 1389 ه. ق برابر با عيدسعيد مبعث، طي نامه اي خطاب به شيخ حسن خالد(مفتي اهل تسنن لبنان) مطرح كرد. (3) سپس در ماه ذي الحجه همان سال، وقتي در كنفرانس سالانه «مجمع بحوث اسلامي » در قاهره حاضر شد، طي سخناني مفصل، در حضور شخصيت هاي برجسته جهان اسلام، به تشريح موضع خود درباره وحدت فقهي پرداخت و طرح مدوني را در اين جهت به اجلاس ارائه داد(4) كه مورد استقبال حاضران قرار گرفت وموجب گرديد كه وي به عضويت دائم اين مجمع در آيد.

وي طي مصاحبه اي با مجله «المصور» چاپ قاهره، در پاسخ به پرسشي درباره وحدت، باز هم بر وحدت فقهي تأكيد كرد و گفت: «اين موضوع بعد از دستيابي به وحدت فقهي امكان پذير است و تنها با گفت وگو و مذاكره صوري رهبران مذاهب به دست نمي آيد، چون مذاهب درعمق جان پيروانش شكل گرفته است. من به اين مجمع كه از علماي بزرگ جهان اسلام تشكيل يافته، در تحقق اين هدف مهم (وحدت فقهي) اميد دارم. قاهره هم كه در جهان اسلام از موقعيت مناسبي برخوردار است، مي تواند در تحقق اين هدف، نقش مؤثري داشته باشد». (5)

امام صدر از هر فرصتي بهره مي گرفت و اين موضوع را با رجال مذهبي و سياسي جهان اسلام در ميان مي گذاشت. وي سال بعد، در روز19 / 4/ 1971م، پس از شركت در ششمين اجلاس مجمع بحوث الاسلامي در قاهره و در ديدار با نيروهاي مستقر در كانال سوئز، ضمن تأكيد بر اهميت جهاد بر ضد اسرائيل غاصب، براي چندمين بار، بر وحدت فقهي تحت عنوان «وحدت شعائر ديني » تأكيد كرد. (6)

در سال 1973م (1352ش) نيز كه در كنفرانس سالانه «شناخت انديشه اسلامي » در الجزاير حضور داشت، طي مصاحبه اي با مجله المجاهد، به تشريح اين موضوع سرنوشت ساز پرداخت. (7)

ادامه دارد...

منبع:هفته نامه -پگاه حوزه - 1386- شماره 207                 تنظیم:نقدی-حوزه علمیه تبیان

پي نوشت ها:

1 .اين مقاله، در شماره 186 همين نشريه چاپ شده بود، اما به واسطه نياز زماني به نشر مجدد آن اقدام شد.

2 .بخشي از نامه وي به شيخ حسن خالد.

3 .ر، ك: مجله سروش، ش 161، سال چهارم، ص 34 و امام موسي صدر، سروش وحدت، ص 96.

4 .امام موسي صدر، سروش وحدت، ص 106.

5 .متن كامل اين مصاحبه روز 7 3/ 1970/م در روزنامه «الأنوار» لبنان به چاپ رسيد.

6 .ر، ك: روزنامه المحرر، بيروت، 20 / 3 / 1971م.

7 .ر، ك: روزنامه المجاهد، ش 678، 13 رجب 1393ق و 1973 م.