آثار جاودان

آثار و نگاشته ها

شیخ طوسی پس از آن که از زمزم قرآن و کوثر عترت سیراب شد و دم مسیحایی تقوا به او زندگی عزت آفرین بخشید، قدم در سنگر تحقیق نهاد و سلاح قلم به دست گرفت و مرزبان اندیشه و فرهنگ غنی تشیع سرخ علوی شد.

از این رو آثار ارزشمندی را در موضوعات مختلف تحت عناوینی چون تفسیر، حدیث، فقه، اصولِ فقه، کلام، رجال و فهرست، تاریخ و مقتل، پاسخ به مسائل شرعی و اعتقادی و دعا، از خویش به یادگار گذاشت. شمار آثار شیخ ـ اعم از کتاب و رساله ـ به 51 عنوان می رسد که گاه بعضی از این عناوین ده جلد کتاب قطور را در بر می گیرد  که ما برخی از آنها را ذکرمی کنیم.

1 ـ الاقتصاد (الهادي الي طريق الرشاد).

2ـ الامالي:

اين کتاب در «حديث» است که گاهي «مجالس» گفته مي‌شود زيرا شيخ آن را به ترتيب در مجالسي املا فرموده است.

3ـ انس الوحيد.

4 ـ الايجاز.

5ـ التبيان:

التبيان اولين تفسيريست که مؤلف در آن انواع علوم قرآن کريم را گرد آورده و در فهرست مطالب اين کتاب بدين مطلب اشاره فرموده است:« لم يعمل مثله»

6ـ تلخيص الشافي:

در بحث امامت است اصل اين کتاب از علم الهدي سيد مرتضي است که شيخ شاگرد آن بزرگوار بوده وي آن کتاب را تلخيص نموده است .

7ـ تمهيد الاصول:

اين کتاب شرح کتاب «جمل العلم و العمل» استاد شيخ سيد مرتضي است و نسخه‌اي از اين کتاب در کتابخانه آستان قدس رضوي در خراسان موجود است.

8ـ تهذيب الاحکام:

يکي از چهار کتب و مجاميع قديمي است که از زمان تأليف تا به امروز مرجع و پناهگاه علمي و ديني اصحاب ما بوده و هست.

9ـ الجمل و العقود.

10ـ الخلاف في الاحکام.

11ـ رياضة العقول.

12 ـ شرح الشرح.

13- الاستبصار:

نام‌ كامل‌ كتاب‌ الاستبصار فى‌ ما اختلف‌ من‌ الاخبار است‌ كه‌ به‌ روشنى‌ بيانگر محتواي‌ آن‌ است‌. شيخ‌ طوسى‌ در بيان‌ انگيزة تأليف‌، در مقدمه‌ چنين‌ آورده‌ است‌ كه‌ پس‌ از تأليف‌ مجموعة مفصل‌ تهذيب‌ الاحكام‌، از او خواسته‌ شد تا مجموعه‌اي‌ مختصرتر تهيه‌ كند كه‌ تنها احاديث‌ «مختلف‌» (ناهمخوان‌) در آن‌ مقايسه‌ شده‌ باشند. وي‌ نيز در پى‌ اين‌ درخواست‌ برآن‌ شد تا اثري‌ پديد آورد كه‌ محل‌ رجوع‌ دانشوران‌ و در عين‌ حال‌ راهنماي‌ مناسبى‌ براي‌ مبتديان‌ باشد.شیخ طوسى‌ در اين‌ اثر علاوه‌ بر اينكه‌ احاديث‌ مربوط به‌ هر باب‌ را در يكجا فراهم‌ آورده‌، به‌ نقد و بررسى‌ سندي‌ و محتوايى‌ِ آنها نيز عنايت‌ داشته‌، و در باب‌ باب‌ آن‌ پيشنهاد خود را براي‌ رفع‌ ناهمخوانى‌ِ ظاهري‌ ميان‌ احاديث‌، يا ترجيح‌ گروهى‌ از روايات‌ بر گروهى‌ ديگر ارائه‌ كرده‌ است‌. شيوه‌هاي‌ جمع‌ بين‌ احاديث‌ و رفع‌ ناهمخوانيها كه‌ در فقه‌ شيخ‌ طوسى‌ جايگاهى‌ ويژه‌ دارد، به‌خصوص‌ در كتاب‌ الاستبصار او بازتاب‌ يافته‌ است‌. از همين‌رو، اين‌ كتاب‌ را نمى‌بايد تنها يك‌ مجموعة محض‌ از احاديث‌ به‌شمار آورد و ارزش‌ فقهى‌ آن‌ را از نظر دور داشت‌. ترتيب‌ ابواب‌ الاستبصار نيز همانند ديگر كتب‌ اربعه‌، برپاية طبقه‌بندي‌ معمول‌ در آثار فقهى‌ صورت‌ گرفته‌ است‌.

14ـ الغيبة:

اين کتاب در موضوع غيبت حضرت حجة امام مهدي منتظر (عج) است. يكى از مـحـكم ترين و استدلالى ترين كتب شيعه تا زمان خود شيخ و حتى امروز مى باشد در اين كتاب به تـمـامى سؤالات و اشكالات مخالفين در مورد غيبت تولد و طول عمر حضرت مهدى (عج ) پاسخ داده شده است اين كتاب در سالهاى اخير به فارسى ترجمه شده است.

15 ـ مناسک الحج: فقط در اعمال حج

16 ـ النقض علي بن شاذان في مسألة الغار

17 ـ النهاية:

مخصوص فقه و فتوي از عظيم‌ترين آثار و اجل کتب فقه و متون اخبار است.

18 ـ هداية المستر شد.

19ـ الفهرست:

شيخ در اين کتاب اصحاب کتب و اصول را ياد کرده است و از مشايخ و اساتيد خود اسنادي نقل نموده است الفهرست از آثار گرانبهاي جاويداني است که علماي اماميه بدان اعتماد کرده‌اند

20ـ مالايسع المکلف الاخلال به.

21ـ مايعلل و مالايعلل

22ـ المبسوط:

اين كتاب از بهترين كتب فقهى است كه جميع ابواب فقهى را در بردارد. در اين كتاب سعى شده ابواب فقهى به طور مختصر بيان شوند و به ذكر مسائل فقهى اكتفا گردد و از اين رو، از ادعيه و آداب ذكرى به ميان نيامده است. ويژگى ديگر اين كتاب اين است كه بسيارى از فروعى كه مخالفان ذكر كرده اند، در آن آورده شده است.

كتاب دوره كامل فقهى مى باشد كه از كتاب طهارت شروع مى شود و به كتاب دعاوى و بينات پايان مى يابد. گفته شده كه شيخ طوسى در كتاب مبسوط مجتهد صرف و اصولى بحث است و در برخى از مسائل حتى از قياس و استحسان استفاده كرده و موافق با نظريه عاملان به آنها سلوك نموده است

23ـ مختصراخبار المختار: اخبار مختاربن ابي عبيده ثقفي است.

24ـ مختصر المصباح:

در ادعيه و عبادات شيخ الطائفه «مصباح المتهجد» را در اين کتاب تلخيص نمود.

25ـ مختصر في عمل يوم وليلة:

در عبادات که 51 رکعت نماز يوميه از فريضه و نوافل و بعضي تعقيبات را مختصر دارد.

26 ـ مسألة في الاصول:

شيخ اين کتاب را جزو تصانيف «مليح» خود شمرده است.

27ـ مسألة في تحريم الفقاع:

شيخ الطائفه در فهرست خود از اين کتاب نام برده است.

28ـ مسألة في وجوب الجزية:

جزيه بر يهود و کارکنان جبابره در فهرست شيخ نامي از اين کتاب نيست.

29ـ مسألة في العمل: در بيان حجيت خبر واحد.

30ـ مسائل ابن البراج.

31ـ الفرق بين النبي و الامام: در علم کلام است.

32 ـ المسائل الالياسية:

در فنون مختلف شيخ الطائفه در اين کتاب صد مسئله گوناگون را جواب فرموده است.

33ـ المسائل الجنبلائية:

اين کتاب بيست و چهار مسئله را جواب داده است.

34 ـ المسائل الحائرية:

اين کتاب حاوي سيصد مسئله فقهي و از مآخذ «بحارالانوار» مجلسي است ابن ادريس در «سرائر» بعنوان «حائريات» و مجلسي در آغاز بحار از اين کتاب ياد کرده‌اند.

35ـ المسائل الحلبية.

36ـ المسائل الدمشقية:

حاوي دوازده مسئله در تفسير کلام الله است.

37 ـ المسائل الرازية:

پانزده سؤال از ري به استاد شيخ، سيد مرتضي رسيد که سيد جواب گفت و شيخ طوسي هم جواب داده است.

38 ـ المسائل الرجبية:

تفسير يک آيه از قرآن کريم.

39ـ المسائل القمية:

40ـ مصباح المتهجد:

از بزرگترين کتابها در اعمال و ادعيه است سرمشق و ريشه و پايه کتب ادعيه همين مصباح المتهجد.

42 ـ مقتل الحسين

42 ـ مقدمه في المدخل الي علم الکلام:

نجاشي در رجال و شيخ در فهرست نام اين کتاب را آورده و چنين وصف نموده: «مانند اين کتاب تاکنون بوجود نيامده است».

43ـ العدة:

اين کتاب را در زمان حيات استاد خود سيد مرتضي نوشته است و بر دو بخش تقسيم نموده قسمتي را در اصول دين و بخش دوم را در اصول فقه اختصاص داده است.

تهیه و تنظیم: فریادرس گروه حوزه علمیه