تبیان، دستیار زندگی
در جوامع مختلف نهادهاى گوناگون در جامعه‏پذیر كردن افراد نقش ایفا مى‏كنند . در ایران نیز نهادها و عوامل جامعه‏پذیرى از جمله نهاد روحانیت در این راستا به ایفاى نقش مى‏پردازند . نهاد مذهب و به تبع آن علما از گذشته‏هاى دور در ایران نقش ویژه‏اى را ایفا مى‏كرد
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

نقش علما در جامعه پذیرى سیاسى(2)
تبعیدیهای نهضت روحانیت(2)

در جوامع مختلف نهادهاى گوناگون در جامعه‏پذیر كردن افراد نقش ایفا مى‏كنند . در ایران نیز نهادها و عوامل جامعه‏پذیرى از جمله نهاد روحانیت در این راستا به ایفاى نقش مى‏پردازند . نهاد مذهب و به تبع آن علما از گذشته‏هاى دور در ایران نقش ویژه‏اى را ایفا مى‏كرد تا جایى كه به اعتقاد یكى از ایران شناسان «آنچه كه انسجام جامعه را حفظ مى‏كرد، اسلام بود

نقش علما در تحولات سیاسى - اجتماعى ایران

از آغاز قرن دهم شمسى این نقش به اسلام شیعى واگذار شد و در این راستا روحانیت محور ارتباطى بین مذهب و مردم قرار گرفتند و كارویژه‏هایى مانند «تصدى موقوفات، مدارس دینى، محاكم شرعى و برخى امور دیوانى و دفترى‏»  به این نهاد واگذار گردید . همچنین از آن جایى كه روحانیت تشیع، امر حكومت و دخالت در سیاست را دور از صلاحیت ذاتى خود نمى‏داند، در نظام سیاسى نیز نقشى براى خود قائل است، چه آن‏كه «از لحاظ نظرى ریشه قدرت روحانیت‏شیعه را باید در اندیشه امامت و غیبت امام آخر [عج] و نیابت عامه علما در دوران غیبت جست‏» .

با توجه به كارویژه‏هاى فوق و انسجام و سازمانى كه در درون نهاد روحانیت نسبت‏به سایر نیروهاى اجتماعى وجود داشت، موقعیت ویژه‏اى براى این نهاد فراهم آمد و همین امر موجب شد كه «در چندین حركت ضد بیگانه و ضد حكومتى نقش تعیین كننده‏اى را ایفا نماید.  برجسته‏ترین نقش روحانیت در حركت‏هاى انقلابى را مى‏توان در جریان شكل‏گیرى انقلاب مشروطه و انقلاب اسلامى جست و جو كرد .

بسیارى از محققان به نقش روحانیت در انقلاب مشروطه اذعان دارند . در كتاب تشیع و مشروطیت در ایران آمده است: «باور عمومى آگاهان به تاریخ ایران به درستى آن است كه مهم‏ترین نیروى پشتیبان انقلاب مشروطیت همانا علما بودند . اگر آنان انقلاب را تایید نمى‏كردند مسلما در نطفه خفه مى‏شد» . ادوارد براون  نیز معتقد است: «یكى از جنبه‏هاى بارز انقلاب ایران - زیرا قطعا در خور نام انقلاب است - آن است كه روحانیون خود را در طرفى قرار داده‏اند كه پیشرو و آزادى خواه است . فكر مى‏كنم كه این امر تقریبا در تاریخ جهان بى‏بدیل است‏» .

وى در ادامه مى‏افزاید: «حمایتى كه توسط حداقل سه تن از مجتهدان اصلى كربلا و نجف از نهضت مشروطه به عمل آمد و تكفیر عملى شاه توسط آنها، كاملا مشهور و معلوم است‏» .  روحانيت‏شيعه با توجه به ابزارهاى جامعه‏پذیرى سیاسى كه در اختيار داشت تلاش كرد اين تغيير در راستاى اصول اساسى اسلام و منافع عمومى مردم شكل گيرد كه بارزترين ثمره آن تحديد استبداد شاهنشاهى قاجار و تاسيس مجلس شورا و تدوين قانون اساسى بود .

نقش علما در انقلاب اسلامى

براى شناخت نقش و اهداف گروه‏ها و نهادها در تحولات جامعه، اطلاع از زندگى و اندیشه رهبران فكرى آن لازم مى‏نماید، چرا كه رهبران در جامعه‏پذیرى سیاسى با ابزارها و كارگزارانى كه به خدمت مى‏گيرند، سعى در تحكيم فرهنگ سیاسى حاكم، تغيير و تحول در فرهنگ سیاسى در صورت تضاد با آن و يا خلق فرهنگ سیاسى جديد در شرايط زمانى خاص مى‏كنند . با نگاهى به دو سه دهه قبل از انقلاب با افراد برجسته‏اى از درون روحانیت مواجه مى‏شویم كه زحمات زیادى در تنویر افكار عمومى مردم و ساختن یك فرهنگ اصیل و ناب ملى - مذهبى بر دوش كشیدند; از جمله آنها امام خمینى (ره) است .

امام خمینى (ره) در سال‏هاى تحصیل، با توجه به تحولاتى كه در ایران به وقوع مى‏پیوست تجربه‏هاى گرانبهایى را اندوختند كه زمینه تحول و تكوین اندیشه و عمل سیاسى ایشان را فراهم آورد . به ویژه تعدادى از اساتید ایشان از شاگردان برجسته رهبران روحانى مشروطه و از جمله آخوند خراسانى بودند كه هر كدام خاطرات تلخ و شیرین خود را با شاگردان خود در میان مى‏گذاشتند . نتیجه آن نیز تحصیل یك تحلیل منطقى و تاریخى دقیق از مشروطه بود . همچنین حضور بسیارى از رهبران روحانى انقلاب 1920 عراق در ایران - كه امام بخشى از دروس سطح را نزد آنان گذراند - تاثیرات زیادى در روحیه سیاسى و مبارزاتى امام داشتند . ایشان مى‏فرمایند:

علماى عراق را كه تبعید كردند به ایران براى مخالفتى بود كه با دستگاه‏ها مى‏كردند . مرحوم آقاى حاج سیدابوالحسن و مرحوم آقاى نائینى و مرحوم شهرستانى و مرحوم خالصى ... اینها را جمع كردند و تبعید كردند به ایران، ما خودمان اینها را شاهد بودیم ... .

در دوران رضا شاه، موضع‏گیرى امام در مورد كشف حجاب و در خواست از آیة الله حایرى براى اعتراض به آن، حاكى از در صحنه بودن امام در این سال‏ها دارد و در سال‏هاى پایانى حكومت پهلوى اول كه فشار و اختناق بسیار افزایش یافته بود،

ایشان یكى از كاركردهاى جامعه پذیرى را به نحو احسن به انجام مى‏رساندند كه آن برپایى درس اخلاق بود . درس اخلاق امام (ره) كه مخاطبان آن عموم مردم و خصوصا نسل جوان بودند كه از طریق ارائه و تبیین اندیشه و فرهنگ اسلامى در ابعاد فردى، اجتماعى، سیاسى و ... یك الگوى ناب و اصیل را به مخاطبان منتقل مى‏كردند كه به گفته بسیارى، تاثیر شگرفى در مخاطبان ایجاد مى‏كرد .

در دوران حكومت پهلوى دوم ایشان تمركز بر آگاهى بخشیدن مردم و ارتقاى فرهنگ توده مردم را سرلوحه اقدامات خود قرار دادند، به طورى كه در پاسخ به كسانى كه خواهان اقدامات غیر فرهنگى علیه رژیم بودند مى‏فرمود: «فعلا مبارزه مسلحانه به صلاح نیست و كار فرهنگى روى مردم، مقدم بر هر كار دیگرى است تا زمینه‏هاى مردمى فراهم نشده باشد، مبارزه مسلحانه كارى از پیش نخواهد برد» .

بنابراین، براى ایجاد و بسترسازى امور فرهنگى از شیوه‏هاى مختلفى بهره مى‏جستند كه ارتباط با نسل جوان كه سازندگان آینده ایران بودند از اهمیت ویژه‏اى در این راستا برخوردار بود .

به طور كلى مى‏توان رهبرى امام (ره) را در این دوره به چهار مرحله تقسیم كرد:

دوره اول: ظهور امام به عنوان يك رهبر سیاسى و مذهبى و كسب مقبوليت‏سريع ايشان در بين مردم كه آغاز اين دوره مخالفت‏با تصويب‏نامه انجمن‏هاى ايالتى و ولايتى و بارزترين آن سخنرانى در عصر عاشوراى 1342 ش . مى‏باشد . و با مخالفت ایشان با تصویب كاپیتولاسیون و تبعید به تركیه به پایان مى‏رسد .

محور تلاش‏ها و فعاليت‏هاى اين دوره بيان رابطه جدايى‏ناپذير بين دين و سياست در اسلام و مقابله با تفكراتى همچون تقيه و كناره‏گيرى از مسايل سیاسى و ... ، كشاندن حوزه‏هاى علمیه و روحانیت‏به كانون تحولات سیاسى - اجتماعى ایران و ايفاى نقش توسط آنان، توجه و تمركز به كانون فساد یعنى سلطنت و شخص شاه و كنار گذاشتن شیوه‏هاى محافظه كارانه و حمله مستقیم به نفوذ و حضور قدرت‏هاى بیگانه در ایران، مى‏باشد .

دوره دوم: این دوره كه با تبعید امام به تركیه (13 آبان 1343) آغاز و با عزیمت ایشان از عراق پایان مى‏یابد . در این دوره به مقتضاى زمان و با توجه به حوادث و اتفاقاتى كه در ایران واقع مى‏شد امام از طریق انتشار اعلامیه‏ها، فتاوا، انجام سخنرانى‏ها و بیانیه‏ها در راستاى ارتباط معنوى با مردم و فرهنگ سازى نوین گام بر مى‏داشتند .

دوره سوم: این دوره از 1356 با شهادت فرزند امام (آقا مصطفى) و انتشار مقاله توهین‏آمیز به رهبرى انقلاب آغاز و تا پیروزى انقلاب اسلامى ادامه مى‏یابد .

شیوه‏هاى مبارزاتى امام در این دوره، جلوگیرى از رخنه فرصت طلبان، عدم سازش بر سر اصول، رساندن نداى مردم مظلوم ایران به جهانیان، آینده نگرى و سنجش وضعیت در رسیدن به هدف و ... را مى‏توان نام برد .

دوره چهارم: بعد از پیروزى انقلاب اسلامى تا رحلت ایشان . در این دوره، كاركردهاى مختلف از نظام جمهورى اسلامى مشاهده مى‏شود كه الگوى نوینى خصوصا در عرصه‏هاى مختلف فرهنگى نمایان مى‏شود .

آنچه كه در این نوشتار مهم است، اين‏كه امام به عنوان يكى از عالمان دینى، كاركردهاى مختلفى را از خود از طريق جامعه پذيرى به جاى گذاشتند كه نتيجه آن شكل‏گيرى فرهنگ سیاسى جديدى بر اساس مبانى اسلام بوده است كه نمونه بارز آن نيز طراحى و ارائه الگوى حكومت اسلامى است كه با فرهنگ سیاسى حاكم در تضاد بوده و زمينه‏هاى انقلاب اسلامى نيز فراهم مى‏آيد .

از جمله شخصیت‏هاى روحانى دیگر كه در دوره رژیم پهلوى خدمات گسترده‏اى را در ترویج فرهنگ اسلامى و مقابله با فرهنگ نظام حاكم داشت آیة‏الله طالقانى (ره) است .

طالقانی

ایشان در فضایى كه جریان‏هاى مختلف سیاسى همچون جریان‏هاى ملى و ناسیونالیستى، ماركسیستى، و جریان‏هاى سیاسى حاكم و وابسته به دولت، فعالیت‏هاى فرهنگى خود را شدت بخشید و با تشكیل جلسات و محافل مذهبى در بین مردم و خصوصا جوانان به تعمیق مبانى اعتقادى آنان پرداخت و در همین راستا براى سامان دادن فعالیت‏هاى خود، اقدام به تاسیس «كانون اسلام‏» و مجله‏اى به نام «دانش‏آموز» نمود . وى مى‏گوید:

... چون احساس كردم كه جوانان ما از جهت عقاید و ایمان در معرض خطر قرار گرفته‏اند ... جلساتى براى عده‏اى از جوانان و دانشجویان درباره بحث در اصول عقاید و تفسیر قران تشكیل دادم و در دنباله این جلسات، انجمن‏ها و كانون‏هاى اسلامى تشكیل شد مانند كانون اسلام، انجمن تبلیغات اسلامى و اتحادیه مسلمین، كه هر كدام داراى نشریات منظم و فراخور افكار و وضع روز بود .

به طور كلى عمده‏ترین محورهاى تلاش‏هاى ایشان عبارتند از:

1 . به صحنه آوردن قرآن و راهنماى عملى قرار دادن آن; 2 . شناساندن استبداد شاهنشاهى به عنوان ریشه همه فسادها; 3 . ایجاد پل ارتباطى میان نسل روشنفكر با روحانیت و توده مردم 4 . تبيين فرهنگ سیاسى اسلام براى نسل نو، و ... . بنابراین مشاهده مى‏شود كه تمركز فعاليت آية‏الله طالقانى بر امور فرهنگى و تبيين بنيان‏هاى فكرى اسلام در عرصه‏هاى مختلف براى جامعه بوده است . و با استفاده از ابزارهاى گوناگون سعى در انتقال فرهنگ سیاسى اسلام از طريق جامعه‏پذيرى را داشتند .

این مطلب ادامه دارد....


فصلنامه علوم سیاسى، شماره 21، علویان، مرتضی؛       تنظیم:مجید نقدی گروه حوزه علمیه