کتابهای متداول درسی در حوزههای علمیه
قسمت دوم
جهت دیدن قسمت اول اینجا کلیک کنید
کتابهای متداول درسی در حوزههای علمیه شیعه در طی زمانهای مختلف با یکدیگر متفاوت بوده و در هر دوره و زمانی کتابهای خاصی تدریس میشده است. البته علوم و مباحثی که در سالهای مختلف تحصیل در حوزه در نظر گرفته میشده، غالبا یکی بوده و جز موارد اندکی تغییر نیافته است. اما کتابهایی که در هر زمینه از علوم جهت تحصیل انتخاب میشدهاند متفاوت بوده، تا اینکه سرانجام این کتابها در قرن سیزدهم هجری به صورت یکدست و یکنواخت درآمد. و این ترکیب تا مدت زیادی ادامه داشت تا اینکه در سالهای اخیر مرکز مدیریتحوزه علمیه قم با الهام از فرمایشات رهبر معظم انقلاب اسلامی ایران در صدد تغییر و تحول نظام آموزشی حوزه، خصوصا اصلاح متون درسی حوزه برآمد و در این جهت تغییرات خاصی هم انجام شده است.
علم فلسفه اسلامی
نام کتاب: بدایة الحکمة
مؤلف: علامه سید محمد حسین طباطبایی
توضیحات: این کتاب مختصر بنا به درخواست عدهای از فضلای حوزه به عنوان نخسیتن کتاب درسی فلسفه نوشته شده و معمولا در پایه هفتم حوزه تدریس میشود.
نام کتاب: نهایة الحکمة
مؤلف: علامه سید محمد حسین طباطبایی
توضیحات: این کتاب مفصلتر از بدایة الحکمة و به عنوان دومین کتاب درسی فلسفه است که در پایههای نهم و دهم حوزه تدریس میشود.
نام کتاب: شرح منظومه سبزواری
مؤلف: ملا هادی سبزواری
توضیحات: این کتاب در گذشته نه چندان دور به عنوان اولین کتاب درسی فلسفه بود اکنون جزو دروس رسمی حوزه نیست و تنها کسانی که با علاقه و اختیار در زمینه فلسفه علم میآموزند این کتاب را میخوانند.
نام کتاب: الاشارات و التنبیهات
مؤلف: ابو علی سینا
توضیحات: اشارات و تنبیهات تقریبا آخرین اثر ابن سینا است و از استحکام علمی و برهانی ویژهای برخوردار است این کتاب از دیرباز مورد توجه دانشمندان بوده و اکنون نیز در علمی خصوصی خارج از برنامه رسمی حوزه تدریس میشود.
نام کتاب: الهیات شفا
مؤلف: ابو علی سینا
توضیحات: بخش الهیات شفا از دیرباز در حوزههای علمیه شیعه جزو متون درسی بوده و اکنون نیز به صورت غیر رسمی خارج از برنامه رسمی حوزه توسط علاقمندان به آن خوانده میشود.
نام کتاب: الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة (اسفار)
مؤلف: صدر الدین شیرازی (ملا صدرا)
توضیحات: این کتاب آخرین کتابی است که در حوزههای علمیه شیعه در زمینه فلسفه میخوانند گرچه جزو برنامه درسی حوزه نیست اما هیچ گاه جایگاه رفیع خود را برای متخصصین و اهل این فن از دست نداده و همواره در مجامع علمی مورد بحث و بررسی قرار میگیرد.
نام کتاب: آموزش فلسفه
مؤلف: محمد تقی مصباح یزدی
توضیحات: این کتاب در سالهای اخیر در بعضی از مراکز حوزوی به عنوان اولین متن در زمینه فلسفه محسوب میشود.
علم عرفان اسلامی
نام کتاب: تمهید القواعد
مؤلف: صاین الدین علی بن محمد
توضیحات: این کتاب شرح قواعد التوحید اثر صدر الدین ابو حامد محمد ترکه است و در گذشته از جمله کتب درسی در حوزه علمی عرفانی تهران و اصفهان بود و اکنون نیز برای اهل فن به صورت خصوصی و خارج از برنامه رسمی حوزه تدریس میشود.
نام کتاب: فصوص الحکم
مؤلف: محیی الدین عربی
توضیحات: این کتاب نیز در نزد اهل فن از جایگاه ویژهای برخوردار است و برای آنها تدریس میشود.
نام کتاب: مصباح الانس
مؤلف: محمد بن حمزة بن محمد رومی
توضیحات: سالیان متمادی است که این کتاب از جلمه متون درسی عرفان در حوزههای تشیع بوده و به صورت غیر رسمی تدریس میشده است
علم هیئت و ریاضیات
نام کتاب: تشریح الافلاک
مؤلف: بهاء الدین محمد عاملی
توضیحات: علم هیئت و ریاضیات در قدیم در حوزههای علمیه تدریس میشد و مدتها است که این علوم از حوزهها رختبر بسته و فقط نوادری به فراگیری آن میپردازند لذا نمیتوان تعیین کرد که چه کتابی در این زمینهها تدریس میشده است و در این خصوص فقط به معرفی چندین اثر که معمولا برای تدریس رواج بیشتری داشته اکتفا میکنیم.
نام کتاب: شرح چغمینی
مؤلف: عبدالله محمود بن محمد بن عمر چغمینی
نام کتاب: بیستباب ملا مظفر
مؤلف: ملا مظفر جنابذی (گنابادی)
علم اصول
نام کتاب: معالم الدین و ملاذ المجتهدین
مؤلف: شیخ حسن فرزند شهید ثانی
توضیحات: این کتاب سالیان متمادی در تمامی حوزههای علمیه ایران و عراق به عنوان اولین متن درسی و در علم اصول بوده است، اما امروزه کتابهایی مثل اصول الاستنباط نوشته سید علی نقی حیدری و اصول شهید مطهری به جای معالم در پایه چهارم خوانده میشوند.
نام کتاب: اصول الفقه
مؤلف: محمدرضا المظفر
توضیحات: دومین کتاب درسی در علم اصول است که از سالهای قبل تاکنون تدریس شده است. امروزه جلد اول اصول فقه در پایه پنجم و جلد دوم آن در پایه ششم تدریس میشود.
نام کتاب: قوانین الحکمة فی الاصول
مؤلف: میرزا ابوالقاسم گیلانی (محقق قمی)
توضیحات: این کتاب قبل از اصول الفقه مرحوم مظفر از کتب درسی حوزهها بوده اینک نیز گاهی مورد تعلیم و تعلم قرار میگیرد.
نام کتاب: فرائد الاصول (رسائل)
مؤلف: شیخ مرتضی انصاری
توضیحات: این کتاب سالیان متمادی است که در حوزه در مرحله سطح دوم تدریس شده و اکنون نیز در پایههای هفتم و هشتم حوزه به عنوان متن اصلی درس اصول شمرده میشود.
نام کتاب: کفایة الاصول
مؤلف: آخوند محمد کاظم خراسانی
توضیحات: کفایة الاصول آخرین متن درسی علم اصول قبل از مرحله خارج است. این کتاب نیز از زمان تالیف تاکنون مورد تعلیم و تعلم قرار گرفته و هم اکنون جلد اول آن در پایه نهم و جلد دوم آن در پایه دهم حوزه تدریس میشود.
نام کتاب: دروس فی علم الاصول
مؤلف: سید محمد باقر صدر
توضیحات: یکی از کتابهای مفید در زمینه علم اصول است که به تازگی در مجموعه متون درسی حوزه قرار گرفته. این کتاب گرچه رسما در برنامه درسی مرکز مدیریت نیامده اما بسیاری از طلاب عربزبان و حتی طلاب غیر عربزبان آن را به عنوان متن درسی به جای اصول الفقه مرحوم مظفر برمیگزینند.
علم فقه
نام کتاب: تبصرة المتعلمین فی احکام الدین
علامه حلی
این کتاب در گذشته نه چندان دور کتاب درسی طلاب مبتدی در بعضی از حوزههای علمیه بود که غالبا به عنوان اولین کتاب فقهی در کنار معالم الدین خوانده میشد.
نام کتاب: مختصر النافع
مؤلف: نجم الدین، جعفر بن الحسن حلی (محقق اول)
توضیحات: این کتاب خلاصه شرایع الاسلام است که مثل تبصرة المتعلمین در بعضی از حوزهها به عنوان اولین کتاب فقیه تدریس میشده است.
نام کتاب: الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة
مؤلف: شهید زین الدین جبل عاملی (شهید ثانی)
توضیحات: این کتاب شرح لمعه شهید اول است که در گذشته به عنوان دومین کتاب فقهی حوزهها محسوب میشد. اما امروزه اولین کتابی است که در زمینه فقه استدلالی در پایههای چهارم و پنجم و ششم تدریس میشود.
نام کتاب: شرایع الاسلام
مؤلف: نجم الدین شیخ جعفر بن حسن حلی (محقق حلی)
توضیحات: شرایع الاسلام از قدیم جزو متون درسی فقه مخصوصا در نجف و کشورهای عربی بوده و در ایران نیز در مواردی تدریس میشده است. اما در حوزه علمیه قم شرح لمعه رواج بیشتری داشته است.
نام کتاب: المکاسب
مؤلف: شیخ مرتضی انصاری
توضیحات: مکاسب آخرین متن درسی فقهی در حوزههاست. این کتاب سالیان متمادی در حوزهها متداول بوده و در حال حاضر نیز در پایههای هفتم، هشتم، نهم و دهم تدریس میشود.
درس خارج
کتب درسی حوزهها تا مرحله پیش از خارج را معمولا طلاب طی ده سال میخوانند در حوزههای تشیع عدهای از طلاب پس از گدراندن این مراحل به امور تدریس، تبلیغ، امامت جمعه یا جماعت، مدیریت مراکز اسلامی یا اموری از این قبیل میپردازند. اما اکثر طلاب به مراحل عالیتری گام مینهند که موسوم به مرحله «خارج» است. این مرحله را از آن جهتخارج نامیدهاند که استاد کتاب خاصی را تدریس نمیکند و خارج از کتاب مطالب فقهی و اصولی را مطرح میکند. استاد درس خارج کسی است که در بالاترین سطح علمی و تحقیقی و تطبیقی فقه و اصول باشد که بعد از تجربیات تحقیقی و علمی در مسند تدریس مینشیند. شاگرد این مرحله کسی است که بعد از فراگیری فقه و اصول و منطق و فلسفه و ادبیات و غیره در سطح عالی از دانش قرار گرفته و برای فراگیری نحوه تطبیق اصول با فقه و روش تحقیق در علم فقه واصول و صاحب نظر شدن، در مسند شاگردی مینشیند.
اساتید درس خارج کتاب خاصی را تدریس نمیکنند اما به جهت منظم شدن سیر بحثیکی از متون کتابهای اصولی یا فقهی را مبنا قرار میدهند و براساس ابواب و فصول آن تدریس میکنند.
کتابهایی که امروزه معمولا مبنا وملاک درس خارج فقه یا اصول قرار میگیرند عبارتند از:
1- عروة الوثقی اثر سید محمد کاظم یزدی برای درس خارج فقه
2- شرایع الاسلام اثر محقق حلی برای درس خارج فقه
3- تحریر الوسیله اثر امام خمینی برای درس خارج فقه
4- شرح لمعه اثر شهید ثانی برای درس خارج فقه
5- المکاسب اثر شیخ انصاری برای درس خارج فقه
6- کفایة الاصول اثر آخوند خراسانی برای درس خارج اصول
تنظیم برای تبیان حسن رضایی گروه حوزه علمیه
منبع: حوزه نت
