حجة الاسلام و المسلمین سید میرزا آقا شیرازی استاد نهج البلاغه
حاج میرزا علی آقا شیرازی ؛ فاضل مشهور، ادیبِ محقق، فقیه فرزانه، طبیب صاحب نفس و سرآمد عارفان عصر خویش بودهاند و استاد شهید مطهری وی را «نهج البلاغه مسلم» میدانست.
آنچه که به زندگی این شخصیت بزرگ امتیاز خاصی یم دهد، حالات ویژه اخلاقی و تأثیر آن بر رادمردانی چون شهید مطهری و دیگر انسانهای جویای تهذیب نفس است. افکار میرزا در علوم متداول آن زمان تحول آفرید، وی مبنای درس اخلاق و جلسات وعظ خویش را بر محور نهج البلاغه قرار داد و گروه کثیری از شهرهای مختلف، حتی عتبات عالیات در محضرش گرد آمدند.
«محمد قاسم شیرازی» چهره شناخته شده و تاجر معتبر شیراز به شمار میرفت(1). بعد از وفات حاج علی اکبر فرزند محمد قاسم شغل پدر را پی گرفت، اما مدتی بعد اشتیاق به تحصیل او را به نجف اشرف رساند. البته در نجف نیز فعالیتهای تجاری را ادامه داد.
کشش درونی و همنشینی با اهل دانش سبب شد تا حاج علی اکبر سعادت حضور در مکتب دانشورانی گرانمایه، چون علامه مولا حسین بن محمد اسماعیل اردکانی، معروف به فاضل اردکانی (1235 - 1305 ه.ق) راه یابد(2).
حاج علی اکبر پس از فراغت از تحصیل، پژوهشی را در روایات و احادیث انجام داده و کتاب معروف «شرح الاربعین حدیثا فی فضیلة الصلوة علی النبی و آله صلی الله علیهم اجمعین» را نوشت. این کتاب ضمن تأیید کمالات علمی این بازرگان اهل فضل، گویای علاقه وی به خاندان عصمت و طهارت (علیهم السلام) نیز هست(3).
اولین مکتب درسی علی در خانه تشکیل شد و نخستین معلم پدرش بود، حاج علی اکبر برای تربیت چنین فرزندی از جان و دل کوشید (4) و سرانجام در سال 1304 ه.ق جان به جان آفرین تسلیم کرد (5). بعد از فوت پدر، آیت الله میرزا حسین شیرازی که این خانواده را به خویب میشناخت، سید عبدالله نثقة الاسلام را قیم و وصی وی قرار داد. (6)
حاج میرزا علی آقا در سال 1316 ه.ق راهی اصفهان شد و بخشی از تحجصیلاتش را در مدرسه نیم آورد - واقع در انتهای بازار بزرگ اصفهان - گذراند.
جاذبه معنوی مدرسان این مدرسه، خصوصا آقا سید محمد باقر درچهای، موجب شده بودتا علی به این مکان روی آورد. مرحوم درچهای یکی از علما و فقهای مشهور اصفهان بود. به طوری که پس از درگذشت آیت الله سید اسماعیل صدر در کاظمین (1338 ه.ق) اهالی اصفهان و برخی نقاط ایران به ایشان رجوع کردند (7).
و بزرگانی چون مرحوم آیت الله بروجردی و شهید مدرس نزد وی شاگردی کردهاند.
زمانی که حاج میرزا علی آقا از مکتب آیت الله درچهای استفاده میکرد، دو نام آور عرصه اندیشه آخوند ملامحمد کاشی و جهانگیر خان قشقایی مشغول تربیت شاگردان در میدان حکمت و فلسفه بودند، نیم قرن فلسفه ملا صدرا را در اصفهان تدریس میکردند. مرحوم آیت الله بروجردی آخوند کاشی را مجتهد در معقول و منقول معرفی کرده است و م یگویند : هنگام شب و سحر ذکر ملکوتی «یا سبوح» «یا قدوس» از حجره این حکیم بلند بود و شخص موثقی خاطر نشان ساخته است. احساس مینمودم درختان با این ذکر گویی با وی هم نوا میباشند (8). فیلسوف، فقیه و حکیم ربانی جهانگیر خان قشقایی استاد دیگر حاج میرزا علی آقا است که حاج شیخ عباس قمی از وی به عنوان عالم جلیل و فاضل نبیل و صاحب مهارت در معقول، منقول و عرفان یاد کرده است (9).
حاج میرزا علی آقا در بوستان شیخ اسدالله قمشهای (1297 - 1334 ه.ق) که بهاری کوتاه داشت، گشت و گذاری کرد و ذهن مشتاق خود را از رایحه دانش و تقوای این مرد الهی، عطر آگین ساخت (10).
شیخ عبدالحسین محلاتی (1270 - 1312 ه.ق) (11) بود و در مدرسه صدر اصفهان دروس خارج را تدریس مینمود، یکی دیگر از اساتید حاجی میرزا علی آقا بود (12).
آیت الله العظمی حاج آقا حسین بروجردی (1292 - 1381 ه.ق) مرجع عظیم الشأن قرن اخیر دراصفهان، به دلیل تسلط بر منابع، تشریح مبانی فقه و اصول با زبانی رسا و قابل فهم، حوزه درسی گرم و پر رونقی داشت و یکصد نفر در آن حضور مییافتند حاج میرزا علی آقا شیرازی علاوه بر آنکه از شاگردان برجسته آیت الله بروجردی محسوب میشد، رابطهای تنگاتنگ با آن فقیه داشت و استادش از همت عالی، علو طبع و حالات اخلاقی وی بر خویشتن میبالید.
حاج میرزا علی آقا شیرازی مباحثی، چون فقه، اصول، رجال و درایه را نزد حاج آقا میرزا کمال الدین ابوالهدی کرباسی (متوفی 1356 ه.ق) که عالمی فقیه و زاهدی مجتهد بود، فرا گرفت (13).
شیخ محمد حکیم خراسانی گنابادی اصفهانی، از مفرسان و حکمای معاصر است که بعد از درگذشت آخوند کاشی و جهانگیرخان قشقایی، استاد مسلم فلسفه در اصفهان بود. شهید مطهری مینویسد : «حاج میرزا علی آقا از نظر سنی با حکیم خراسانی تفاوت چندانی نداشته و با معظم له و حاج آقا رحیم ارباب دوستی در کمال صمیمیت داشتهاند اما با توجه به اینکه فلسفه را از بزرگسالی تحصیل کرده به احتمال زیاد از محضر دوست صمیمیاش بهرهمند شده است (14). چون حاج میرزا علی آقا از دوران نوجوانی به آموزش طب علاقه داشت و احساس میکرد با فراگیری آن میتواند خدمتی به جامعه انجام دهد، به محضر حاج میرزا محمد باقر حکیم باشی (متوفی 1327 ه.ق) از اطباء معروف راه یافت(15).
حاج میرزا علی آقا شیرازی که مدتی از جوار باراه مقدس مولای متقیان دور مانده بود، نگاه مشتاقش همیشه راه نجف را میکاوید، گویی این ندا از نجف گوشش را نوازش میداد :
گرفتم این که ز ما چند گاه ماندی دور
دوباره باز به آغوش ما در آیی زود
هنگامی که وی وارد نجف شد، حوزههای علمیه این شهر در اوج شکوه و مزین به وجود فقیهانی فرخنده و فرزانگانی والا مقام بود.از شخصیتهایی که حاجی به محضرشان شتافت و از اندوختههای علمی آنان استفاده کرد، شیخ الشریعه اصفهانی (1266 - 1339 ه.ق) (16). ملا محمد کاظم خراسانی (1255 - 1329 ه.ق) و سید محمد کاظم یزدی (1248 - 1337 ه.ق) که از مفاخر شیعه و استونههای عظیم فقاهت به شمار میآیند، میتوان نام برد.احتمال قوی حاج میرزا علی در سال 1323 ه.ق به اصفهان عزیمت نمود، و خود میگوید : «در جریان مشروطه خواهی به اصفهان آمدم(17)...»
موقعی که حاجی به اصفهان قدم نهاد، با تلاش علما و استادان حوزه علمیه که شهید آیت الله مدرس در دین آنان چون ستارهای میدرخشد، آرامش نسبی به اصفهان بازگشته بود. حاج میرزا علی آقا با کمال فروتنی و به رغم تواناییهای علمی، در اصفهان به امور بازرگانی مشغول شد تا آن که روزی به درس نهج البلاغه مرحوم مدرس حاضر شد. شهید مدرس وقتی وی را دید، چون از سوابق علمی حاجی آگاهی داشت، به او گفت : «آقا حیف است، با آن کمالات، به چنین اموری بپردازید. مسیر خودتان را عوض کنید و به تجارتِ آخرت روی آورید، و به این ترتیب حاجی گام در مسیر جدید گذاشت. آری نسب نامه تدریس نهج البلاغه در حوزههای علمیه ایران به شهید مدرس میرسید و حاجی این تبارنامه را روشن میکند و فراگیری این کتاب را مدیون مدرس میداند، زیرا وی سپس از تذکر مدرس به تدریس و کاوش در آثار علمی و نیز ارشاد مردم از طریق و عظ و خطابه روی میآورد (18).
حاج میرزا علی آقا چنان در اقیانوس نهج البلاغه به غواصی پرداخت که گویی با نهج البلاغه زندگی میکرد.
استاد شهید آیت الله مرتضی مطهری مینویسد : «قبل از برخورد با وی این کتاب (نهج البلاغه) را نمیشناخت ... یک نهج البلاغه مجسم بود. مواعظ نهج البلاغه در اعماق جانش فرو رفته بود. برای من محسوس بود که روح این مرد با روح امیرالمؤمنین پیوند خورده و متصل شده است(19) ...»
و در جای دیگر مینویسد : «نهج البلاغه به او حال میداد و روی بال و پر خود مینشاند و در عوالمی که ما نمیتوانستیم درک کنیم، سیر میداد. جملههای این کتاب ورد زبانش بود و به آنها استشهاد مینمود. غالبا جریان کلمات نهج البلاغه بر زبانش با جریان اشک از چشمانش بر محاسن سپیدش همراه بود (20) ...»
وقتی آیت الله سید محمد رضا خراسانی، رئیس حوزه علمیه وقت اصفهان، از حاجی خواست برای طلبهای مدرسه، مباحث اخلاقی مظرح کند، به تدریس نهج البلاغه روی آورد. او وقتی سخن میگفت، تسلط و تبحّرش آشکار میشد(21). یکی از شاگردانش، سید رضا سیادت موسوی میگفت : «غیر ممکن بود حاجی لب به سخن بگشاید و از نهج البلاغه چیزی بر زبان نیاورد (22).»
آیت الله سید اسماعیل هاشمی نیز گفته است : «آیت الله حاج میرزا علی آقا شیرازی از بزرگ علمایی است که در میان اهل علم و همه مردم قداست وافری داشت در همان اوقات نخستین که برای تحصیل علوم دینی به اصفهان آمدم، از محضر این بزرگمرد استفاده میکردم به خصوص که در خطب و بیان نهج البلاغه تخصصی خاص داشتند و قطع نظر از تبحر در ادبیات و خطب شریف، آن معنویتی که در خطبهها نهفته بود، از سیمای این انسان وارسته مشاهده میگردید (23).»
استاد مهدی خلف زاده که از سال 1324 ه.ق در درس نهج البلاغه حاجی شرکت مینمود و هم حجره ایشان بود، از انقلاب درونی استاد در حال شرح نهج البلاغه سخن گفته است (24). عالمان بزرگی مانند شیخ جواد جبل عاملی و سید روح الله خاتمی نیز در درس و تفسیر نهج البلاغه این عارف متعبد شرکت نمودهاند. از حالت روحانی استاد وتأثیر بخشی بر خلق و خوی شاگردان سخن گفتهند (25).
آیت الله محمد واعظ زاده خراسانی که در سال 1327 ه.ش حاجی را در اصفهان دیده، میگوید : یکبار او را در بیت آیت الله برجردی (در قم) دیدم. فرمود : سید رضی در نهج البلاغه خطبهها را تقطیع کرده و دارم قطعات حذف شده را جمع میکنم و متوجه شدهام که این تقطیعات گاه مخل مقصود است (26).
این عالم عامل غیر از نهج البلاغه تفسیر قرآن، شرحی کبیر و شرح نفیسی را درس میگفت. او به کتب روایی نیز نظر خاصی داشت و طلاب را به مطالعه آنان تشویق میکرد. گر چه از اهل معقول به شمار میرفت ولی حکمت و فلسفه تدریس نکرد و در تدریس سایر علوم از اندیشههای حکیمان بی بهره نبود. در ادبیات عرب و ادبیات فارسی در بین متأخرین از نوادر بود و علم طب خود را خوب میدانست. شهید مطهری مینویسد : «این مرد در عیناین که فقیه (درحد اجتهاد) و حکیم و عارف و طبیب و ادیب بود و در بعضی قسمتها ؛ مثلا طب قدیم و ادبیات طراز اول بود و قانون بوعلی را تدریس میکرد. از خدمتگزاران آستان مقدس حضرت سید الشهداء (ع) بود (27).
جلال الدین همایی میگوید قسمت معالجات قانون ابو علی سینا را خدمت مرحوم، حاج میرزا علی آقا شیرازی فرا گرفتم (28).
یکی از فرزانگانی که به محفل نورانی این عالم ربانی راه یافت، شهید آیت الله مطهری است. وی در تابستان سال 1321 ه.ش یعنی چهار سال پس از اقامت در قم ایشان به اصفهان رفت، با این مرد بزرگ آشنا شده و از محضرش استفاده کرد. این آشنایی تبدیل به ارادت زیاد از سوی وی و لطف استاد از طرف آن مرد بزرگ شد. به طوری که بعدها حاج میرزا علی آقا به قم میآمد و در حجره شهید مطهری اقامت میگزید و علمای بزرگ در آنجا با ایشان دیدار داشتند (29) و آن متفکر شهید درک محضر این استاد را از ذخائر گرانبهای عمر خود میدانست و حاضر نبود با هیچ چیزی معاوضه کند (30).
فقیه عارف، حکیم و ادیب معاصر آیت الله حاج آقا رحیم ارباب (1297 - 1396 ه.ق) از شاگردان خاص حاج میرزا علی آقاست، وی به آقا رحیم احترام بسیاری میگذاشت و در اصفهان به نماز جمعه او حاضر میشد (31).
حسن نیت و خلوص از سراسر وجود این دانشمند گرانمایه نمایان بود (32). آیت الله سید روح الله خاتمی (متوفی 1367 ه.ق) در این باره میگوید : «در مدرسه صدر اصفهان از استادانی استفاده کردم که از حیث مقام اخلاق، زهد و عرفان معروف بودند و یکی از آنها حاج میرزا علی آقا شیرازی است که از ابتدا با ایشان مانوس شدم و استفادههایی از محضرش کردم. شرح شمسیه و قسمتی از نهج البلاغه را نزدشان خواندم و اساسا با هم مأنوس بودیم و ایشان به حجره من میآمدند و میرفتند (33).
استدا سید جلال الدین همایی (1287 - 1359 ه.ق) یکی دیگر از پرورش یافتگان برجسته حوزه درسی و تهذیب حاج میرزا علی آقاست. رابطه این استاد و شاگرد نیز به مرور زمان به اشتیاق و ارادت متقابل مبدل شد. استاد منوچهر قدسی مینویسد : «مرحوم همایی به حاجی عشق و ارادتی مالا کلام داشت و تا او آخر عمر آن مرحوم هر گاه به ایشان بر میخورد، عاشقانه و صداقانه میگفت : دلم میخواهد یک بار دیگر قانون را در خدمت شما دوره کنم. از استعداد حاجی سخنها داشت (34).
وقتی همایی در تابستان از تهران به اصفهان میآمد، با حاجی دیدار تازه میکرد و این ملاقات همه افاضه و استفاضه بود (35).
| آیت الله احمد فیاض (متولد 1324 ه.ش) این توفیق را به دست آورد تا در اصفهان از محضر پر فیض حاج میرزا علی آقا شیرازی بهرهمند شود. وی میگوید : حجره ایشان در جوار حجره من بود. نهج البلاغه تدریس مینمود و افراد زیادی در درسش شرکت میکردند. در زهد، تقوا و حالات معنوی شهرت داشت و چون به نماز میرفت و طلبهها متوجه میشدند، به وی اقتدا مینمودند. |
با وجود آن که در علوم متعدد صاحب نظر و متبحر بود، ولی جنبه اخلاقی وی این تواناییها را تحت الشعاع قرار میداد. آیت الله فیاض، مدرس پاک سیرت و بدون پیرایهای است که در نهایت سادگی و قناعت زندگی میکرد و از مدرسان مشهور حوزه علمیه اصفهان به شمار میرود (36).
آیت الله مشکوة (متوفی 1369 ه.ش) شاگرد مبرز حاجی میرزا علی آقاست که بسیاری از کمالات را نزد وی آموخته. آیت الله مشکوة او که در اصفهان و نجف تحصیلات خویش را تکمیل کرده بود، در زادگاهش «خمینی شهر» مدرسهای تأسیس کرد و به تربیت طلاب دینی پرداخت. وی در مشکلات درسی به اهل بیت توسل میجست(37). آیت الله شیخ جواد جبل عاملی میگوید : خدمت حاج میرزا علی آقا که مرد مذهبی بود، درس تفسیر قرآن و نهج البلاغه میرفتم که واقعا کم نظیر بود و برای کسانی که این جلسات علمی را درک نکردهاند، تصورش مشکل است. آنچه میگفت، از دل بر میخاست و بر دل مینشست (38). از دیگر شاگردان مرحوم حاج میرزا علی آقا، میتوان حاج شیخ عبدالرحیم ملکان (متولد 1302 ه.ش)، آیت الله سید اسماعیل هاشمی (متولد 1333 ه.ق)، مرحوم حسین عماد زاده (متوفی 1369 ه.ش) (صاحب تألیفات متعدد در شرح حال اهل بیت (علیهم السلام)، استاد فضل الله ضیاء نور (متوفی 1604 ه.ق) و پروفسور علی شیخ الاسلام (متولد 1302 ه.ش) نام برد.
حاج میرزا علی آقا شیرازی به موازات تدریس، از کاوش در منابع قرآنی، روایی و نیز آثار سلف غافل نبود و ضمن تلاشهای علمی به ارزش والای «تفسیر تبیان» پی برد و پس از تحقیق و تفحص و تصحیح علمی و چاپ اصلاح شده این اثر نفیس را عهده دار شد. در این راستان از اهتمام آیت الله سید محمد حجت کوه کمری و جهد برخی شاگردان فاضل خود از جمله حسین عماد زاده، حاج آقا رحیم ارباب و جلال الدین همایی بهره برد و سرانجام تفسیر تبیان شیخ طوسی در سال 1365 (ه.ق با چاپ سنگی در دو مجلد رحلی انتشار یافت (39).
احیاء انتشار کتاب «زادلمعار» علامه مجلسی و تصحیح و منقح نمودن این کتاب ارزشمند نیز به عهده حاج میرزا علی آقا شیرازی بود که با هزینه مرحوم روغنی زاده بازرگانی خیر در سال 1324 ه.ش به چاپ رسید. همچنین کتاب «من لا یحضره الطبیب» مربوط به زکریای رازی نیز پس از تحقیق لازم به ضمیمه کتاب برء الساعة (بهبودی آنی) با دستیاری آقا جمال الدین معارف پرور به زیور طبع آراسته کرد (40).
حاج میرزا علی نسبت به ارشاد و هدایت جامعه احساس وظیفه میکرد و بر فراز منبر به موعظه حاضران میپرداخت. از این رو محضر مرحوم آقا سید علی نجف آبادی (متولد 1287 ه.ق) و آیت الله حاج شیخ محمد حسن عالم نجف آبادی (متوفی 1384 ه.ق) بهره برد (41). وقتی که مرجع عالیقدر - آیت الله بروجردی - جهان تشیع تصمیم گرفت کلاسی اخلاقی در حوزه علمیه قم برگزار کند، با وجدو آن که اشخاص برجستهای در قم بودند، حاج میرزا علی آقا را که با مراتب فضل و کمالش از قبل آشنایی داشت برای این منظور به قم فراخواند(42).
طهارت روح، قداست نفس و صفای ضمیرش سبب شد تا آوازهاش حتی عتبات عالیات بپیچید. شهید مطهری درباراش میگوید : «یکی از بزرگترین اهل معنایی است که من در عمر خود دیدهام (43).»
آیت الله فاضل لنکرانی در وصف وی گفته است. مرحوم حاج میرزا علی آقا شیرازی ... انصافا اخلاقی علمی و عملی متجسم بود و هر کس که با ایشان برخورد میکرد، تحت تأثیر و جاذبه او قرار میگرفت. مدتی هم از محضر ایشان از نظر اخلاق استفاده کردیم (44).
از عوامل عمده توفیق حاجی در رسیدن به کمالات معنوی انجام فرائض دینی، عبادات و مستحبات و پرهیز از محرمات، مداومت بر ادعیه و زیارات بود، در مدرسه صدر چون به نماز میایستاد، با وجود اینکه میخواست در اختفا نماز بخواند و از امامت جماعت پرهیز داشت، هنوز در رکعت اول بود که صحن و ایوان مدرسه از نمازگزار پر میشد (45).
شهید مطهری میگوید : این پیرمرد با حالی عجیب سوره و الفجر را میخواند. وقتی به این آیه میرسید ؛ «و جیء یومئذ بجهنم» دیگر منقلب میشد و اشکهایش میریخت، درست مثل مرغی که پرپر بزند (46).
حاجی به دنیا اعتنایی نداشت، اما حالات زاهدانه او را از وضع محرومان غافل نمیکرد و رسیدگی به دردمنان جزو برنامههایش بود (47). اقشار گوناگون مبالغی را به عنوان سهم امام به وی میدادند ولی در مسیر بین محل درس تا منزل همه پولها را به نیازمندان میداد و چون به خانه میآمد، دیگر دیناری در جیبش نبود (48). وقتی مشغول تدریس شد گاه در باغچه مدرسه صدر و روی خاکها مینشست. خانه مسکونیش به عیالش که از سادات بود، تعلق داشت (49). آیت الله میرزا اسد الله جوادی گفته است : وقتی حاجی از مشهد بازگشت و به دیدنش رفتیم، در خانهای محقر ساکن بود که درب اتاقهایش شیشه نداشت و با کاغذ جای قاب شیشهها را پوشانیده بودند. سر انجام دردهای جانگداز در گذرگاههای دشوار وادی ایمن به کمین نشستند و بدن نحیف این پیر پارسا را دربند بستر گرفتار ساختند با آشکار شدن هلال ماه جمادی الاول که مقارن با اوایل فصل زمستان بود، اندک اندک ستاره فروزان فضیلت در چهار دواری خانه محقرش محصور شد تا آنکه در بین الطلوعین روز یکشنبه هفدهم دیماه سال 1334 ه.ش مطابق با 24 جمادی الاول 1375 ه.ق تن خاکی را به خاک باز پس داد و میهمان عرشیان شد (50). پیکرش را با احترام فراوان از اصفهان به قم انتقال داده، بنابر وصیتش در جوار بارگاه حضرت فاطمه معصومه (س) و مزار شیخان، ضلع جنوبی شرقی دفن کردند.(51)
پی نوشتها
1 - نقباء البشر فی اعلان قرن الرابع عشر، شیخ آقا بزرگ تهرانی، ج 4، ص 1488.
2 - الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج 13، ص 70 مؤلف «الذریعه» مکان این تلمذ را معین ننموده ولی سید مصلح الدین مهدوی ضمن آن که حاجی علی اکبر شیرازی را در جمله فاضلان معرفی کرده، میافزاید نامبرده نزد مولی محمد حسین کاظمینی در نجف تحصیل نموده است، اما چون فاضل اردکانی در نجف حوزه درسی نداشته شاید حاج علی اکبر سید نجف تا کربلا را طی مینموده تا در جوار بارگاه حضرت امام حسین (ع) از مقامات علمی استادش بهرهمند گردد.
3 - الذریعه، ج 13 ص 70، تذکرة القبور، ص 436
4 - الذریعه، همان
5 - تذکرة القرور، ص 436
6 - طبیب جسم و جان، ص 37
7 - شرح حال رجال ایران، مهدی بامداد، ج 3، ص 302
8 - مصاحبه با آیت الله حیدر علی محقق، مجله حوزه، شماره 53 ص 51 - 52
9 - فوائد الرضویه، حاج شیخ عباس قمی، ج اول، ص 88
10 - علوم و عقاید (بررسی در عقاید مذهبی، سیاسی و فلسفی) ابراهیم جواهری، ص 8
11 - زندگینامه شیخ انصاری، ضیاء الدین سبط الشیخ، ص 218
12 - تاریخ شهر سامراء، و شمهای از زندگی آیت الله بروجردی، سید مصلح الدین مهدوی ص 112
13 - مجله حوزه سال چهاردهم، شماره 83، ص 36
14 - خدمات متقابل اسلام و ایران، شهید مطهری، ص 617، پاورقی
15 - تذکرة القبور، ص 67 - 68
16 - در مورد وی بنگرید به کتاب ملا فتح الله اصفهانی شیخ شریعت، محمد علی محمدی
17 - مدرس مجاهدی شکستناپذیر، ص 159
18 - همان مأخذ، ص 160
19 - عدل الهی، شهید مطهری، ص 251
20 - سیری در نهج البلاغه، ص 10 و 11
21 - طبیب جسم و جان، ص 60 - 61
22 - همان، ص 90
23 - همان ص 42
24 - همان، ص 80
25 - مجله حوزه، سال سوم، شماره مسلسل 165 (گفتگو با آیت الله جبل عاملی) و مجله پیام انقلاب، شماره 72 ص 24.
26 - سرگذشتهای ویژه از زندگی استاد شهید مرتضی مطهری، ج 3، ص 35.
27 - عدل الهی، ص 252، پاورقی
28 - همایی نامه، ص 23
29 - عدل الهی، ص 25
30 - سیری در نهج البلاغه، مقدمه
31 - طبیب جسم و جان، ص 61
32 - کیهان فرهنگی، آذر 65، ص 33
33 - مجله پیام انقلاب، شماره 72، ص 25
34 - رساله شعوبیه، جلال الدین همایی
35 - همان، ص 4
36 - مجله حوزه، سال سوم، دی ماه 1365، شماره 18، ص 36
37 - مصاحبه با آیت الله مشکوة، مجله حوزه، سال ششم، شماره 31، ص 53 - 54
38 - مجله حوزه، شماره 15، ص 26 - 27
39 - بیست مقاله، آیت الله رضا استادی، ص 211
40 - مؤلفات و مصنفات ابوبکر محمد بن زکریای رازی، دکتر محمود نجم آبادی، ص 71
41 - مجله پیام انقلاب، همان شماره ص 17
42 - شهید مدرس ماه مجلس، از نگارنده ص 54
43 - گفتارهای معنوی، شهید مطهری ص، 120
44 - مجلسه پیام انقلاب، شماره 90، ص 25
45 - مدرس مجاهدی شکستناپذیر، ص 159 و سیری در نهج البلاغه مقدمه
46 - تفسیر سوره فجر و قیامت، شهید مطهری، ص 29
47 - روزنامه رسالت، شماه 2778، شماره 1376 / 6 / 5
48 - طبیب جسم و جان، ص 88
49 - علوم و عقاید، ابراهیم جواهری، ص 8
50 - لمعاتی از شیخ شهید، ص 15 و تاریخ حکما و عرفای متأخرین صدر المتألهین، منوچهر صدوقی، ص 83
51 - ناصح صالح، غلمرضا گلی زواره، ص 229
منبع:پایگاه حوزه تهیه و تنظیم برای تبیان:مجید نقدی
