تبیان، دستیار زندگی
نی این جانب در سال 1313 شمسى در روستاى بهرمان از توابع شهرستان رفسنجان در یك خانواده مذهبى و كشاورز به دنیا آمدم. پدرم مرحوم حاج میرزا على هاشمى مورد احترام و اعتماد اهالى روستا بود و به نوعى مرجعیّت امور اجتماعى و مذهبى آ...
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

آیت الله اکبر هاشمی رفسنجانی

این جانب در سال 1313 شمسى در روستاى بهرمان از توابع شهرستان رفسنجان در یك خانواده مذهبى و كشاورز به دنیا آمدم. پدرم مرحوم حاج میرزا على هاشمى مورد احترام و اعتماد اهالى روستا بود و به نوعى مرجعیّت امور اجتماعى و مذهبى آنان را به عهده داشت. مادرم مرحومه ماه بى بى صفریان بود كه علاوه بر تدبیر امور خانه در كارهاى كشاورزى نیز یاور همسر خود بود.
در پنج سالگى وارد مكتب خانه سیّد حبیب اللّه شدم. در آن جا علاوه بر خواندن كتاب هاى رسمى مدرسه بخش هایى از قرآن، گلستان، نصاب الصبیان و... را نیز آموختم. در پاییز 1327در چهارده سالگى به پیشنهاد پسر عمویم (محمد) تصمیم گرفتم كه براى تحصیل علوم دینى به قم هجرت نمایم.
پس از استقرار در قم و پیش رفت در دروس حوزه، طى نامه اى به آیة اللّه العظمى بروجردى اظهار كردم كه اشعار الفیة بن مالك، متن تهذیب المنطق و یك جزو و نیم از قرآن مجید را حفظ كرده ام و آمادگى دارم در محضر شما امتحان دهم. پس از حضور در محضر آیة اللّه بروجردى و موفقیّت در امتحان، به دستور ایشان شهریّه اى به من پرداخت مى شد.
پس از چند سال اقامت در منزل حضرات آیات اخوان مرعشى در قم، در حوالى سال هاى 1335شمسى به بعد موفق شدم در مدرسه حاج سیّد صادق حجره اى با هفت نفر دیگر به دست آورم. با همكارى دوستان به ویژه شهید دكتر باهنر مكتب تشیّع را بنا نهادیم و نخستین شماره این نشریّه را در اردى بهشت 1338 منتشر كردیم. این نشریّه با طرح مطالب مختلف سیاسى، عبادى و اجتماعى اسلام، ضمن آماده كردن افكار مردم، شبكه ارتباطى منظّمى را به وجود مى آورد كه در صورت نیاز بتوان از آن بهره بردارى كرد.
از نخستین روزهاى هجرت به قم موقعیّتى به دست آمد كه زمینه ساز آشنایى بیش تر من با حضرت امام خمینى قدّس سرّه شد، بدین قرار كه محلّ سكونتم مقابل بیت امام بود و مى توانستم هر روز در مسیر رفت و آمد امام ظاهر شوم و چشم به چهره جذّاب و پر هیبت ایشان بدوزم و سؤالى را بهانه تقرّب قرار دهم. رفته رفته اشخاص دیگرى نیز به طریق فوق خود را به امام، نزدیك كردند به طورى كه پس از مدتى درس و بیت امام پاتوق همیشگى احرار حوزه شد كه در ایّام عزا و عید در آن جا جمع مى شدند. سابقه آشنایى ام با آیة اللّه خامنه اى نیز باز مى گردد به درس خارج فقه مرحوم آیة اللّه داماد كه براى نخستین بار با هم آشنا شدیم و به علّت این كه هر دو جوان بودیم، خیلى زود با هم انس گرفتیم و این دوستى با یك سفر مشترك به عتبات عالیات مستحكم تر شد و نیز در دوران مبارزه
به علّت هم فكرى كامل و همكارى مبارزاتى، عمیق تر شد و این روابط دوستانه با شركت در جمعیّت سرّىِ موسوم به «اصلاح حوزه» به اوج رسید.
آمدنم به قم تقریباً با اوج نهضت ملّى شدن صنعت نفت مصادف بود. اشتیاق بسیار زیادم به مسائل سیاسى باعث شد كه به مباحث سیاسى روز از جمله فعّالیّت جبهه ملّى و فدائیان اسلام علاقه مند شوم. محرّم سال 1337شمسى را در همدان به سر مى بردم، در روز عاشورا ضمن اشاره به سرنوشت نظام سلطنتى عراق ـ كه در همان سال سرنگون گردیده بود ـ از نظام سلطنتى پهلوى انتقاد كردم كه بلا فاصله پس از پایان سخن رانى، به وسیله ساواك همدان دستگیر شدم. این نخستین دستگیرى سیاسى ام بود كه با وساطت عدّه اى از علما و معتمدان شهر، آزاد شدم.


پس از رحلت آیة اللّه العظمى بروجردى، رژیم كه از روحانیّت منسجم، قوى و تحت یك زعامت خوف داشت، سعى نمود با ایجاد تفرقه بین مراجع ، حوزه علمیّه قم را تضعیف كند. بنابراین، با این گمان كه روحانیّت ضعیف شده است، لایحه انجمن هاى ایالتى و ولایتى را به تصویب رساند. حضرت امام جلسه اى در منزل آیة اللّه حائرى با حضور علماى طراز اوّلِ قم تشكیل داد و بنا شد علما با صدور اعلامیه هایى به این تصویب نامه اعتراض كنند. اعلامیه حضرت امام را كه از همه تندتر بود رابطین مكتب تشیّع در سراسر كشور تكثیر و پخش كردند. هم چنین امام مجمعى از فضلاى قم را گردآورد و براى تبلیغ به اقصى نقاط كشور فرستاد و در این میان مأموریّت من، عزیمت به استان هاى یزد و كرمان بود.
دوران مبارزهالف) سال هاى 1342 ـ 1344شمسىس
ال 1342شمسى به دنبال تحریم جشن هاى نوروزى از سوى امام خمینى قدّس سرّه سال تیره تر شدن روابط روحانیّت و هیئت حاكمه بود، رژیم در واكنش به تحریم عید نوروز در اردى بهشت 1342 فرمان اعزام طلّاب قم به سربازى را صادر كرد.
در بین طلّاب اعزامى به پادگان ها تعدادى از نزدیك ترین یاران امام بودند. من نیز در 21 فروردین 1342 دستگیر شدم و از نخستین طلّابى بودم كه به سربازى اعزام شدم. علاوه بر فعّالیّت در پادگان، از بیم این كه امام براى رهایى طلّاب امتیازى به رژیم بدهد، طى نامه اى به حضرت امام خاطر نشان كردم كه پادگان براى طلّاب، دنیاى جدیدى است و هیچ مشكلى وجود ندارد و اگر طلّاب به طور گسترده در سرباز خانه ها شركت كنند، ارتش عوض خواهد شد.
با رسیدن اخبار قیام پانزدهم خرداد، احساس كردم كه نهضت وارد مرحله جدیدى شده است.

در 21 خرداد 1342 از پادگان خارج شدم و دیگر مراجعت نكردم. هنگامى كه علماى سراسر كشور براى درخواست آزادى بى قید و شرط امام به تهران سفر مى كردند من هم به نمایندگى از علماى رفسنجان به تهران رفتم.
پس از ترك پادگان، از بیم دستگیرى به زندگى مخفى مجبور شدم. اقامت در تهران، قم و رفسنجان برایم امكان نداشت. چاره اى جز مراجعت به نوق (زادگاهم) ندیدم. در همین ایّام بود كه ترجمه كتاب سرگذشت فلسطین را به اتمام رساندم.
به دنبال تصویب لایحه موسوم به كاپیتولاسیون در نیمه دوم سال 1343شمسى توانستم با تهیّه صورت مذاكرات لایحه مزبور ، امام را در جریان مسائل قرار دهم. امام نیز به شدّت، شاه و آمریكا و اسرائیل را مورد حمله قرار داد كه متعاقب آن در نیمه شب سیزدهم آبان 1343 امام دستگیر و به تركیه تبعید شدند. پس از تبعید امام، همراه دوستان دیگر، ابتدا نشریّه بعثت و بعدها نشریّه انتقام را در جهت مخالفت با رژیم پهلوى منتشر كردیم. در 29 بهمن 1343 همراه جمعى از علما و فضلا براى اعتراض به جوّ اختناق و تبعید حضرت امام خمینى قدّس سرّه نامه سرگشاده اى به نام نخست وزیر وقت (هویدا) تهیّه و منتشر ساختیم.
در سال 1343شمسى كتاب سرگذشت فلسطین (كارنامه سیاه استعمار) را ترجمه و منتشر ساختم ـ كه افشاگر نحوه تشكیل دولت صهیونیست با حمایت دول استعمارى به ویژه انگلیس است.
در پى اطلاع ساواك از این كتاب، بلافاصله مطالب كتاب را زیان بخش تشخیص داده و اقدامات خود را شروع كرد. آن چه بیش از همه ساواك را نسبت به انتشار این كتاب حسّاس كرده بود، مقدّمه اى بود كه در آغاز كتاب آورده بودم. از نظر ساواك، كتاب در خدمت مقدّمه بود، نه مقدّمه در خدمت كتاب.
گفتنى است بر حسب یك قانون نانوشته، مؤلفان و ناشران كتب مذهبى در قم از مراجعه به ممیّزى وزارت فرهنگ وقت براى دریافت مجوّز چاپ و توزیع مستثنا بودند كه من نیز با استفاده از این موقعیّت، موفق شدم كتاب خود را چاپ و توزیع نمایم. این كتاب سبب شد تا رژیم بر شدّت ممیّزى و سانسور خود بیفزاید و قم را از مستثنا بودن خارج كند.
ساواك كه از فعّالیّت ها و اقدامات شاگردان حضرت امام به خشم آمده بود، در دوازدهم اسفند 1343 به اتّهام اقدام علیه امنیّت كشور مرا دستگیر و روانه زندان كرد و به مدت پنج ماه تحت بازجویى و شكنجه قرار داد؛ ولى سرانجام در تاریخ چهاردهم تیر 1344 با فشار علما و مراجع بزرگ از زندان آزاد شدم.ب) سال هاى 1344 ـ 1346شمسى، جنگ و گریز با ساواك
پس از آزادى از زندان به دلیل این كه ممنوع المنبر بودم، به تشكیل جلسات هفتگى خارج از عرفِ وعظ و منبر، مبادرت ورزیدم؛ از جمله جلساتى كه در سال 1344شمسى تشكیل دادیم مى توان به جلسات هفتگى مسجد موسى بن جعفرعلیه السّلام ، كانون نشر حقایق علوى، مكتب الحسین علیه السّلام ، مكتب هدایت، مكتب جعفرى و جلسات هفتگى لباس فروشان اشاره كرد.
در این جلسات، كه همواره با ساواك جنگ و گریز داشتم در مورد روشن كردن عملكرد استعمار بیش از هر چیزى اهتمام داشتم.
در ششم دى 1344 وارد نجف آباد شدم و در نهم همان ماه در این شهرستان على رغم ممنوع المنبر بودن، به منبر رفتم و در پایان موعظه خود براى سلامتى امام خمینى قدّس سرّه دعا كردم كه بلافاصله پس از منبر از سوى شهربانى دستگیر و به ساواك تحویل داده شدم. هم چنین در سال 1345شمسى ساواك با دست یابى به اساس نامه انجمن سرّى اصلاح حوزه، كه در واقع اسم حوزه پوشش آن بود، به نام مؤسّسان آن پى برد و این سبب شد كه من زندگى مخفیانه را از سر گیرم. به جا است یادآور شوم كه در نیمه سال 1344شمسى نیز اقداماتى علیه رژیم انجام دادم، از جمله طرح مواضع انتقادى علیه رژیم در جلسات هفتگى مسجد موسى بن جعفرعلیه السّلام و مكتب الحسین علیه السّلام . تهیّه و توزیع اعلامیه اى تحت عنوان «عزایى به نام جشن» در محكومیّت جشن هاى تاج گذارى كه همین امر باعث شد در دوازدهم آبان 1346 به اتّهام اقدام علیه امنیّت كشور بازداشت شوم كه پس از هفتاد روز بازداشت، چون ساواك نتوانست اتّهامى علیه من به اثبات برساند، آزاد شدم.ج) سال هاى 1346 ـ 1351شمسىپ
س از آزادى، روشنگرى در جلسات هفتگى را ادامه دادم. بحث هاى ارائه شده در این جلسات كاملاً حساب شده و در برگیرنده مسائل روز بود. در جلسات تفسیر قرآن آیاتى را انتخاب مى كردم كه به نوعى مرتبط با مسائل روز جامعه بود؛ از جمله بحث هاى محورى ام مى توان به قانون، تبیین مفهوم درست آزادى، استعمار، آمیختگى دین و سیاست، تقبیح غرب پرستى، سفارش به ایجاد كتاب خانه، مسجد، كتاب خوانى و ...اشاره كرد.در سال 1348شمسى به مجلّه زن روز به علّت توهین به حجاب اعتراض كردم و در ضمن یك سخن رانى، متدیّنان را تشویق كردم كه با تلفن و ارسال نامه، انزجار و ناراحتى خویش را به گوش مسئولان مجلّه برسانند.
امیر كبیر یا قهرمان مبارزه با استعمار، نام یكى از آثارم است كه در اسفند 1346 منتشر گردید.
این كتاب خیلى زود مؤثر واقع شد؛ زیرا كوشیده بودم اندیشه هاى اصلاحى امیر كبیر در ایران و نیاز كشور به تحوّل و از میان بردن مفاسد را در این كتاب مطرح نمایم.
مقدّمه كتاب امیركبیر هم چون كتاب سرگذشت فلسطین به افشاگرى علیه استعمار پرداخته است. ساواك در سال 1348شمسى با آن كه بیش از یك سال از انتشار آن گذشته بود، شدیداً به این كتاب حسّاس شد.
رژیم گمان داشت حوزه تأثیر فعّالیّت هاى روحانیان منحصر در قشر به اصطلاح سنّتى و مذهبى جامعه است، ولى در سال 1349شمسى با حضور موفق روحانیان در دانشگاه ها غافلگیر شد. در آذر 1349 در دانشكده فنّى دانشگاه تهران حضور یافتم. در این جلسه استعمار را به شدّت مورد حمله قرار دادم و از دانش جویان خواستم با درس خواندن ، ایران را از وجود كارشناسان خارجى بى نیاز كنند، هم زمان در حسینیّه ارشاد هم در باره عدالت اجتماعى سخن گفتم كه بعدها ساواك به شدّت مرا مؤاخذه كرد.
با نزدیك شدن زمان برگزارى جشن هاى 2500 ساله، رژیم چون آزادى عمل مرا مصلحت نمى دید، در تاریخ چهاردهم مهر 1350 به بهانه این كه به امام نامه اى فرستاده ام به دستگیرى ام مبادرت كرد. پس از پایان جشن هاى 2500 ساله با فشار علما در تاریخ پنجم اردى بهشت 1351 آزاد شدم. پس از آزادى، گروه هاى مختلف در منزل از من دیدن كردند، امّا دیرى نپایید كه بار دیگر حكم دستگیرى ام صادر شد، كه البته ساواك نتوانست این بار به من دست یابد.
سرانجام ساواك مرا در رفسنجان دستگیر كرد و به تهران فرستاد و در تاریخ چهاردهم شهریور 1351 مرا به زندان قزل قلعه سپردند. ساواك گمان داشت حلقه ارتباط حضرت امام خمینى قدّس سرّه با مبارزان من هستم، ولى هرگز نتوانست این برداشت خود را به اثبات برساند. به هررو، ساواك با التزام عدم خروج از حوزه قضایى تهران و پرداخت مبلغ پنج هزار ریال مرا در تاریخ نوزدهم شهریور 1351 آزاد كرد.
د) سال هاى 1351 ـ 1357 شمسى
هم زمان با آزادى ام، ساواكِ مركز، طى بخش نامه اى در اواسط شهریور 1351 ضمن اعلام خبر آزادى ام از ساواك كلّ كشور ـ چون همه گروه هاى ضدّ پهلوى را به گونه اى با من مرتبط مى دانست ـ خواست دقیقاً مراقب من باشد.
پس از آزادى بار دیگر موضوع ممنوعیّت منبر را نادیده گرفتم و به دلیل شدّت عمل ساواك ثقل فعّالیّت را از مساجد و منابر به جلسات هیئت انصار الحسین منتقل كردم. با رونق گرفتن این جلسات، ساواك مرا احضار كرد و به دلیل نادیده گرفتن ممنوعیّت منبر و ایراد سخنان تحریك آمیز به من هشدار داد.
در سال 1352 و 1353شمسى چون ساواك به شدّت مراقب من بود، در ضمن نمى خواستم بدون یك ضربه كارى به رژیم بازداشت شوم سخن رانى ها را تعطیل كردم، البته در این مدت به خارج سفرى كردم و در باره معارف اجتماعى نهج البلاغه تحقیق كردم و براى مبارزان فلسطینى و خانواده زندانیان اعانه جمع مى كردم. ساواك كه سكوت مرا غیر منتظره و مرموز مى دید، باردیگر مرا دستگیر كرد و تا پاییز 1357 در زندان ماندم.
دوران طولانى زندان به من این فرصت را داد تا به یكى از آرزوهاى بزرگ خود كه تدوین كلید واژه اى براى قرآن بود، جامه عمل بپوشانم. فیش هاى نوشته شده به وسیله همسرم از زندان منتقل مى شد. مجلّداتى از این یادداشت ها تحت عنوان تفسیر راهنما منتشر شده است.
پیروزى و تثبیت انقلاب و جنگ
پس از آزادى از زندان به فعّالیّت هاى مختلفى پرداختم، از جمله: مشاركت در تشكیل رسمى جامعه روحانیّت مبارز در اواسط سال 1357شمسى؛ حضور در كمیته سوخت و اعتصاب شوراى انقلاب، كه با حكم امام خمینى قدّس سرّه به سرپرستى مهندس بازرگان به آبادان رفتم و ضمن دیدار با اعتصاب كنندگان، اعتماد آن ها را جلب كردم و بدین ترتیب تأمین مشكل سوخت داخل كشور حلّ شد. در این دوران حسّاس كه انقلاب به اوج خود مى رسید، حضرت امام شوراى انقلابى براى هم آهنگى، حفظ و كنترل امور كشور و جهت دهى مبارزات مردمى تشكیل دادند كه من هم در این شورا عضویّت داشتم.
پس از پیروزى انقلاب نزد امام رفتم و عنوان كردم كه نداشتن حزب یك نقص اساسى است. در نتیجه امام با تشكیل حزب موافقت فرمود و از آن پس «حزب جمهور اسلامى» تأسیس شد.
هنوز چهار ماه از پیروزى انقلاب اسلامى نگذشته بود كه در تاریخ چهارم خرداد 1358 مورد سوء قصد قرار گرفتم كه با مداخله به موقع و سریع همسرم سیّده عفت مرعشى نافرجام ماند. حضرت امام طى پیامى مرا مورد لطف خود قرار دادند و جمله «هاشمى زنده است، چون نهضت زنده است.» در آن پیام آمده بود.
از سوى حضرت امام خمینى قدّس سرّه مأمور قرائت حكم نخست وزیرى آقاى بازرگان شدم. پس از اشغال لانه جاسوسى آمریكا و استعفاى دولت موقّت، امور انقلاب بر عهده شوراى انقلاب قرار گرفت. شوراى انقلاب نیز براى اجراى فرامین امام، سرپرستى وزارت خانه هاى مهم و حسّاس را به اعضاى خویش واگذار كرد. در این میان، حسّاس ترین وزارت خانه، یعنى وزارت كشور بر عهده من گذاشته شد.
در وزارت كشور، هم زمان با تهیّه مقدّمات انتخابات ریاست جمهورى، یك طرح ضربتى براى مقابله با ترور و اغتشاش را با همكارى سپاه پاسداران و كمیته هاى انقلاب اسلامى اجرا كردم. هم چنین نخستین انتخابات ریاست جمهورى را ـ كه منجر به انتخاب بنى صدر شد ـ برگزار كردم و پس از آن به دلیل نامزدى اوّلین دوره مجلس شوراى اسلامى از سرپرستى وزارت كشور استعفا دادم.
در انتهاى سال 1359شمسى و اوایل سال 1360شمسى كه كشور وضعیّت بسیار بحرانى و حسّاسى داشت، من به علّت خالى بودن كابینه دولت از وزیر امور خارجه براى جلوگیرى از قطع پیوندهاى فرهنگى و سیاسى كشور با سایر كشورها به چهار كشور الجزایر، لیبى، سوریه و لبنان مسافرت كردم. این سفرها دست آوردهاى مؤثرى در زمینه شناساندن اهداف انقلاب به كشورهاى مذكور در برداشت. در پى طرح موضوع بى كفایتى سیاسى بنى صدر در مجلس و تصویب آن، روند ترور و انفجار در كشور رو به صعود گذاشت كه ترور حضرت آیة اللّه خامنه اى، انفجار دفتر مركزى حزب جمهورى و انفجار نخست وزیرى از نمونه هاى سنگین آن هستند. در این دوران با كمك یاران انقلاب، مدیریّت كشور را براى خروج از بحران به عهده گرفتم. امام خمینى قدّس سرّه طى حكمى مرا به امامت موقّت جمعه تهران منصوب كرد. در همین ایّام با شهادت دكتر چمران، به نمایندگى امام در شوراى عالى دفاع و فرماندهى ستاد جنگ هاى نامنظّم، منصوب شدم.
آزادسازى خرمشهر ایران را در موضع نظامى برتر قرار داد. ازاین رو، براى خنثى كردن فعّالیّت حامیان صدام و بهره گیرى سیاسى مناسب از دست آورد بزرگ رزمندگان اسلام، مجموعه اى از اقدامات سیاسى را در دستور كار خود قرار دادم، از جمله موضوع امنیّت خلیج فارس را به صورت یك دیپلماسى تهاجمى مطرح كردم و گفتم: در صورت امن نبودن خلیج فارس براى ایران، براى هیچ كس امن نخواهد بود. پس از آزاد سازى خرمشهر، عملیّات هاى سرنوشت ساز دیگرى در جبهه ها به وقوع پیوست كه عبارت اند از:
عملیّات و الفجر هشت، كربلاى چهار و پنج، والفجر ده. در دوران سرنوشت ساز جنگ تحمیلى از سوى حضرت امام به عنوان قائم مقام فرماندهى كلّ قوا منصوب شدم كه از سنگین ترین مسئولیّت هاى من در دوران انقلاب بود.
با پایان یافتن دوران جنگ در دو دوره متوالى ریاست جمهورى، امر مهم بازسازى و سازندگى را در نظام جمهورى اسلامى ایران پذیرا شدم.
دوران سازندگى
آن چه در تمامى ارزیابى ها از این دوران هشت ساله مشترك است، تثبیت اقتدار و عزّت نظام جمهورى اسلامى در عرصه هاى بین المللى، تغییر چهره كشور و دگرگونى كیفیّت زندگى در ایران است. رهایى از اقتصاد وابسته به نفت و تكیه بر صادرات غیر نفتى و موفقیّت هاى حاصله در این راه از افتخارات دوران سازندگى است. هم چنین برنامه ریزى براى ایران در سال 1400شمسى افق روشنى از امید، ثبات و پیش رفت ارائه داده است. حاصل تدوین و اجراى دو برنامه اوّل و دوم توسعه، صرف نظر از موفقیّت هاى سیاسى در عرصه هاى داخلى و خارجى به خوبى در آمار و ارقامِ وضعیّت كشور، آشكار است. مرور این آمار در زمینه هاى ذیل نشان دهنده این مدّعا است:
1. رشد بودجه تحقیقاتى
نسبت اعتبارات تحقیقاتى دولتى به تولید ناخالص داخلى از سال 1368شمسى رشد چشمگیرى را نشان مى دهد و در این رابطه نسبت محققان كه در سال 1368شمسى، 82 نفر به نسبت یك میلیون نفر بود در سال 1375شمسى به 450 نفر افزایش یافته است.







طرح هاى پژوهشى پایان یافته در فاصله هفت ساله 1367 تا 1374شمسى با ده هزار طرح، 330% رشد داشته است.
در این رابطه نسبت بودجه تحقیقات به بودجه عمومى كشور از 17/1% در سال 1368شمسى به 35/1% در سال 1375شمسى رشد نشان مى دهد. هم چنین پیش بینى 53/1074 میلیارد ریال اعتبار براى فصل تحقیقات در بودجه عمومى سال 1376شمسى با رشد 75% نسبت به سال 1375شمسى نشان دهنده توجّه جدّى به امر تحقیقات است.
2. آموزش و پرورش
این بخش در واقع با تربیت آینده سازان كشور بیش ترین تأثیر را بر رشد و توسعه كشور دارد در سال هاى اخیر تحوّلات چشمگیرى داشته است.تعداد دانش آموزان از چهارده میلیون نفر در سال 1368شمسى به 9/18 میلیون نفر در سال 1375شمسى افزایش یافته است. در سال 1375شمسى تعداد 200/13 كلاس در مقطع ابتدایى، راهنمایى و متوسّطه و تعداد پانزده مركز آموزش فنّى و حرفه اى به بهره بردارى رسیده است.


اعتبارات این بخش در لایحه بودجه سال 1376شمسى مبلغ 5/8978 میلیارد ریال پیش بینى شده كه 4/44% نسبت به اعتبار سال 1375شمسى رشد داشته است. در همین راستا به منظور رفع مشكلات ناشى از كمبود فضاهاى آموزشى، اعتبارات عمرانى اختصاص یافته به بخش آموزش و پرورش به 7/1166 میلیارد ریال بالغ شده كه نسبت به رقم مشابه سال 1375شمسى بیش از 6/34% افزایش دارد.
3. آموزش عالى
تعداد دانش جویان دانشگاه هاى دولتى وغیر دولتى از حدود 447 هزار نفر در سال 1368شمسى به بیش از 3/1میلیون نفر در سال 1375شمسى افزایش یافته و پیش بینى مى شود این نسبت در سال 1376شمسى به 45/1 میلیون نفر برسد كه به این ترتیب شاخص تعداد كلّ دانش جویان در هر یك صد هزار نفر از 830 نفر در سال 1368شمسى به 2203 نفر در سال 1376شمسى افزایش یافت.


تعداد اعضاى هیئت علمى تمام وقت در دانشگاه هاى دولتى از چهارده هزار نفر در سال 1368شمسى به بیش از بیست هزار نفر در سال 1375شمسى رسیده و با استخدام 2300 نفر عضویّت در هیئت علمى در سال 1376شمسى به 22300 نفر افزایش خواهد یافت، آمار فوق، شامل اساتید دانشگاه هاى آزاد نمى شود.
اعتبارات این بخش با افزایش 8/35% به رقم 7/2345 میلیارد ریال در سال 1376شمسى بالغ مى شود.
4. تغییرات اساسى در بخش فرهنگ و هنر
تغییر شاخص هاى اصلى در این بخش ها از شروع برنامه اوّل تا حال قابل تأمّل و حایز اهمّیّت است. عناوین كتاب هاى منتشره در سال 1368شمسى از 7700 عنوان به حدود یازده هزار عنوان در سال 1375شمسى افزایش یافته و در این رابطه ظرفیّت كتاب خانه هاى عمومى از حدود دوازده میلیون نفر در سال 1368شمسى به بیش از هفده میلیون نفر در سال 1375شمسى رسید.
هم چنین تیراژ كتاب از 57 میلیون نسخه به 71 میلیون افزایش پیدا كرد.
تولید برنامه در شبكه هاى مختلف سیما از 5308 ساعت در سال 1368شمسى به حدود 23 هزار ساعت در سال 1375شمسى افزایش نموده است.
در این راستا و طبق برنامه ریزى به عمل آمده 72 كتاب خانه عمومى جدید و 46 مركز و مجتمع فرهنگى و هم چنین بیست فرستنده رادیویى، 26 فرستنده پُرقدرت و 67 فرستنده كم قدرت تلویزیون و 250 ایستگاه زمین ماهواره اى طى سال1376شمسى به بهره بردارى رسید.
اعتبارات بخش فرهنگ و هنر با افزایش بیش از 49% نسبت به سال 1375شمسى به نُه صد میلیاردریال در سال 1376شمسى رسید.5. تربیت بدنى و امور جوانان كشور
تعداد اماكن ورزشى از 4900 باب در سال 1368شمسى به 6670 باب و ظرفیّت آن ها از 739 هزار نفر در روز به 1/1 میلیون نفر در روز در سال 1375شمسى افزایش یافته است.در هشت ماهه اوّل سال 1375شمسى موفق به كسب 327 مدال شدیم كه در مقایسه با كسب پنجاه مدال در سال 1368شمسى و 245 مدال در سال 1374شمسى نشان از اعتلاى ورزش قهرمانى كشور دارد. اعتبارات بخش تربیت بدنى و امور جوانان با 29% رشد نسبت به سال 1375شمسى به 36/544 میلیارد ریال افزایش یافته است.6. عمران شهرى و مسكن
عملكرد بخش مسكن در سال 1368شمسى در مناطق شهرى حدود 115 هزار واحد بوده كه به 230 هزار واحد مسكونى در سال 1375شمسى افزایش یافته است. زیربناى تولید شده، از 8/17 میلیون متر مربع در سال 1368شمسى به 31 میلیون متر مربع در سال 1375شمسى افزایش یافته و میانگین مساحت از 155 متر مربع در سال 1368شمسى به 140 متر مربع در سال جارى(...) تقلیل یافته است.در زمینه پرداخت یارانه و تسهیلات بانكى به بخش هاى مختلف مبلغى معادل 650 میلیارد ریال از اعتبارات عمرانى سال 1375شمسى جهت تأمین بخشى از سود تسهیلات اعتبارات اعطایى به بخش مسكن اختصاص یافته است. در این رابطه اعتبارات بخش تأمین مسكن در بودجه عمومى با افزایش 5/123% به 4/592 میلیارد ریال در سال 1376شمسى افزایش یافته است.7. بهداشت و درمان
برنامه هاى بهداشتى كشور طى سال هاى 1368 تا 1375شمسى نشان دهنده توفیق در اجراى اكثر سیاست هاى پیش بینى شده این بخش است. میزان دست رسى روستاییان به آب آشامیدنى سالم 87% افزایش یافته است و در سال 1375شمسى نیز تعداد هفت صد روستا از این نعمت بهره مند شده اند.
هم چنین در سال 1375شمسى بیش از یك هزار خانه بهداشت، سیزده مركز بهداشتى ـ درمانى روستایى و شهرى و یك هزار تخت بیمارستانى ایجاد گردید و در این رابطه میزان مرگ و میر اطفال زیر یك سال به 31 در هزار كاهش یافته است.نرخ دست رسى جمعیّت به مراقبت هاى اوّلیّه بهداشتى در سال 1368شمسى معادل 56% بود؛ امّا این رقم در حال حاضر براى مناطق شهرى و با در نظر گرفتن بخش خصوصى به 100% و براى مناطق روستایى به 80% افزایش یافته است. در مجموع 90% از كلّ جمعیّت كشور به مراقبت هاى اوّلیّه بهداشتى دست رسى پیدا كرده اند.
8. فقرزدایى
پیش از انقلاب اسلامى بیش از 47% جمعیّت كشور زیر خطّ فقر بودند كه با اقدامات انجام شده پس از انقلاب مخصوصاً ابتداى برنامه پنج ساله اوّل تاكنون این نسبت به 17% كاهش یافته است. با این حال، یكى از اقدامات اساسى دولت در سال 1375شمسى تهیّه لایحه فقرزدایى و تأمین منابع لازم براى تأمین دریافت حدّاقل دست مزد اقشار آسیب پذیر همراه با تأمین شغل و مسكن و تعمیم بیمه براى آنان بوده است.

در این لایحه 2200 میلیارد ریال اعتبار براى فعّالیّت هاى مذكور از ابتداى سال 1376شمسى پیش بینى شده است.9. محرومیّت زدایى
اقدامات انجام شده در زمینه محرومیّت زدایى طى سال هاى پس از انقلاب اسلامى، موجب بهبود شاخص هاى مربوطه شده است. به طورى كه تا سال 1374شمسى با رشد 770% نسبت به پیش از انقلاب 33328 روستا از نعمت برق برخوردار شده اند. در سال 1375شمسى بیش از 2500 روستا و در سال 1376شمسى حدود 2700 روستا برق دار شده اند. هم چنین تاكنون 31600 روستا با پوشش بیست میلیون نفر از آب آشامیدنى سالم برخوردار شده و بیش از 14600 خانه بهداشت در روستاها ایجاد شده است.

سیماى مناطق محروم و روستاهاى دور افتاده كشور با اجراى طرح هاى برنامه اوّل و دوم توسعه تاكنون با تحوّلى عظیم تغییرى چشمگیر یافته است. بر اساس تبصره یازدهم قانون برنامه دوم در سال 1375شمسى مبلغ شش صد میلیارد ریال براى اجراى طرح ها و پروژه هاى مختلف عمرانى به این مناطق اختصاص یافت. بااین اعتبار جمعاً 6023 پروژه در مناطق محروم فعّال شده و در سال 1376شمسى همین سیاست تعقیب مى شود.
10. بهزیستى و تأمین اجتماعى
تعداد افراد تحت پوشش برنامه خدمات حمایتى در سال 1368شمسى، حدود 8/2 میلیون نفر بود كه این رقم در سال 1375شمسى با گسترش امكانات و توسعه فعّالیّت هاى حمایتى به 8/3 میلیون نفر و در سال 1376شمسى به 6/4 میلیون نفر رسید.
پوشش بیمه درمان كاركنان دولت از چهار میلیون نفر در سال 1368شمسى به حدود 1/5 میلیون نفر در سال 1375شمسى رسیده و در سال 1376شمسى، 2/5میلیون نفر تحت پوشش بیمه هاى درمانى قرار گرفتند.
تعداد افراد تحت پوشش بیمه هاى مشمول قانون تأمین اجتماعى در سال 1368شمسى معادل 8/11 میلیون نفر بوده و در سال 1375شمسى معادل 2015 میلیون نفر و در سال 1376شمسى معادل 22 میلیون نفر برآورد مى شود. اعتبارات بخش بهزیستى و تأمین اجتماعى با افزایش 69% به رقم 4/6024 میلیارد رسیده است.11. بازرگانى
اعتبارات این بخش از محلّ بودجه عمومى با 3/46% افزایش نسبت به سال گذشته به رقم 3/265 میلیارد ریال رسیده است.یارانه پرداختى كه در سال 1368شمسى برابر 5/162 میلیارد ریال بود در سال 1376شمسى به مبلغ 6088 میلیارد ریال براى كلّیّه كالاهاى اساسى افزایش یافته است. عملیّات ساخت سیلوهاى جدید براى ذخیره سازى گندم با ظرفیّت 425 هزار تن طى سال هاى 1369 تا 1372شمسى به پایان رسیده است و با بهره بردارى از سیلوهاى جدید تا پایان سال 1375شمسى ظرفیّت ذخیره سازى گندم به حدود 1/1 میلیون تن رسیده است و درسال1376شمسى ازهفت سیلوى جدید به ظرفیّت 451 هزار تن و از شانزده باب انبار مكانیزه گندم به ظرفیّت 280 هزار تن بهره بردارى شد.
12. كشاورزى در مسیر رشد و توسعه همه جانبه
تولید محصولات كشاورزى در فاصله سال هاى 1368 تا 1375شمسى از رشد چشمگیرى برخوردار بوده است؛ به عنوان مثال، تولید گندم آبى و دیم از شش میلیون تن به بیش از ده میلیون تن و تولید برنج از حدود 9/1 میلیون تن به 7/2 میلیون تن و تولید چغندر قند از 5/3 میلیون تن به 5/4 میلیون تن و تولید پنبه از 394 هزار تن به شش صد هزار تن افزایش یافت.در زمینه پرورش دام و طیور نیز طى سال هاى 1368 تا 1375شمسى به موفقیّت هاى شایانى دست یافتیم به طورى كه تولید گوشت قرمز از 560 هزار تن به 68 هزار تن رسیده و تولید شیر از 8/3 میلیون تن با 23% افزایش به 7/4 میلیون تن بالغ شده است.
تولید گوشت مرغ از 330 هزار تن به 680 هزار تن و تولید تخم مرغ از 280 هزار تن به 490 هزار تن افزایش یافته است.اراضى داراى سیستم هاى آبیارى تحت فشار از دو هزار هكتار در سال 1369شمسى به 120 هزار هكتار در سال 1375شمسى افزایش یافته است و در این رابطه مجموع اعتبارات بخش كشاورزى و منابع طبیعى با 5/46% افزایش به رقم 5/1606 میلیارد ریال بالغ گردیده است.
13. صنعت و معدن
شاخص هاى بخش صنعت در سال 1375شمسى در مقایسه با سال 1368شمسى از رشد چشمگیرى برخوردار بوده است؛ به عنوان مثال، تولید فولاد از 6/1 میلیون تن به شش میلیون تن، تولید مس از 43 هزار تن به 95 هزار تن و تولید آلومینیوم از 36هزار تن به نود هزار تن افزایش یافته است. تولید خودروى سوارى از پنج هزار دستگاه در سال 1368شمسى به بیش از شانزده برابر آن یعنى 81 هزار دستگاه در سال 1375شمسى افزایش یافته است.صادرات بخش صنعت كه در سال 1368شمسى در حدود 154 میلیون دلار بود، در سال1375شمسى به ده برابر افزایش نمود و از 5/1 میلیارد دلار تجاوز كرد. هم چنین در سال1376شمسى نیز طرح هاى بسیارى از جمله هفت طرح سیمان با ظرفیّت تولید 100/19 تن در روز، فاز اوّل فولاد كرمان ، چوب و كاغذ مازندران، كویر تایر، ماشین هاى الكتریكى سنگین و موتورهاى دیزلى سنگین به بهره بردارى رسیده است. در این رابطه از مجموع پروژه هاى قابل بهره بردارى در سال هاى 1375 و 1376شمسى، 372 میلیون دلار صرفه جویى ارزى شده است.14. صنعت نفت و گاز
توان تولید نفت خام كشور در سال هاى برنامه اوّل و دوم به شكل قابل توجّهى افزایش یافته است. متوسّط ظرفیّت تولید واقعى نفت خام كشور از 6/2 میلیون بشكه در روز به بیش از 9/3 میلیون بشكه در پایان شهریور ماه سال 1375شمسى رسید كه بیانگر تحقق 98% هدف برنامه پنج ساله دوم است.
تعداد شهرهاى داراى لوله كشى گاز از 114 شهر در سال 1368شمسى به 211 شهر در سال 1375شمسى افزایش یافت و لوله كشى 55 شهر نیز در سال 1376شمسى حال اجرا بوده است.میزان مصرف گاز طبیعى در شش ماهه اوّل سال 1375شمسى حدود 96 میلیون متر مكعب به طور متوسّط در روز بوده كه این رقم در سال 1376شمسى افزایش چشمگیرترى داشته است. هم چنین میزان تولید مواد مختلف به وسیله شركت هاى تابعه شركت صنایع پتروشیمى در سال 1374شمسى معادل 52/8 میلیون تن بود كه 99% اهداف برنامه را محقق ساخته و از این مقدار 2/1 میلیون تن صادر شده است. تولید مجتمع هاى پتروشیمى در سال 1376شمسى معادل 8/13 میلیون تن برآورد شده است.15. پست و مخابرات
در زمینه پست تعداد كلّ مرسولات صادره از دویست میلیون مرسوله در سال 1376شمسى با رشد متوسّط سالانه 9/15% به 650 میلیون مرسوله در سال 1375شمسى رسیده است. شاخص هاى بخش مخابرات در حدّ قابل توجّهى بهبود یافته به طورى كه كلّ تلفن دایرى از 87/1 میلیون شماره در سال 1368شمسى با رشد متوسّط سالانه 2/15% به حدود شش میلیون در سال 1375شمسى رسیده و انتظار مى رود در سال 1376شمسى به هفت میلیون شماره برسد.
16. گسترش شبكه راه هاى كشور
در اوایل برنامه پنج ساله اوّل طول كلّ شبكه راه هاى كشور تحت نگه دارى وزارت راه و ترابرى معادل 095/74 كیلومتر بوده است كه در آغاز سال 1375 شمسى به حدود 84هزار كیلومتر رسیده و در همین دوره حدود 37 هزار كیلومتر به طول راه هاى روستایى كشور افزوده شده است . در سال 1376شمسى معادل 6639 كیلومتر آزاد راه، بزرگ راه، راه اصلى و راه فرعى از طرح هاى ملى و 6303 كیلومتر راه فرعى منطقه اى(استانى) و حدود 4051 كیلومتر راه روستایى احداث شده است.
در سال 1376شمسى، یازده فرودگاه مشاركتى احداث شد و قرار شد فاز اوّل فرودگاه بین المللى امام خمینى به بهره بردارى برسد كه به این ترتیب ظرفیّت پذیرش مسافر هوایى به بیست میلیون نفر افزایش یافت.در سال 1368شمسى ظرفیت قابل بهره بردارى از بنادر بازرگانى كشور حدود شانزده میلیون تن بود كه این رقم در سال 1375شمسى معادل 5/31 میلیون تن برآورد شده است و پیش بینى مى شود در سال 1376شمسى به 5/32 میلیون تن در سال برسد.
اعتبارات بخش راه و ترابرى با افزایش 31% نسبت به سال 1375شمسى به رقم 3545 میلیار ریال در سال 1376شمسى افزایش یافته است.هم اكنون ریاست مجمع تشخیص مصلحت نظام را بر عهده دارم و دوره دیگرى از فعّالیّت هاى خود را در خدمت نظام جمهورى اسلام ایران سپرى مى كنم.
در سه دوره مجلس خبرگان، نماینده مردم تهران در این مجلس بودم و در شوراى بازنگرى قانون اساسى نیز حضور داشتم.
تألیفات
در طول دوره زندگى خود، على رغم اشتغالات و فعّالیّت هاى فراوان، تألیفاتى داشته ام كه عبارت اند از:1. انتشار مقالات در مجلّه هاى مكتب تشیّع، بعثت و انتقام؛ 2. سرگذشت فلسطین یا كارنامه سیاه استعمار؛ 3. امیركبیر یا قهرمان مبارزه با استعمار؛ 4. جهان در عصر بعثت (با همكارى شهید باهنر)؛ 5.بحث هاى عدالت اجتماعى (خطبه هاى نماز جمعه تهران)؛ 6. نطق هاى ایراد شده در مجلس؛ 7. مجموعه خطابه ها، مصاحبه ها و سخن رانى ها؛ 8. یادداشت هاى علمى از درس هاى اساتید در دوران تحصیل؛ 9.تفسیر راهنما(تاكنون سیزده مجلد آن به طبع رسیده است).