خدمات شیخ بهایی

خدمات شیخ بهایی

هیچ ملتی بدون نگاه عمیق و دقیق به گذشته خود و بررسی احوال و اثار هنرمندان، صنعتگران، سیاستمداران و از همه مهمتر متفکران و دانشمندان نمیتواند مسیر حرکت به سوی ایندهای روشن و پربار را ترسیم و در ان پیش رود.

در این میان مطالعة زندگی برخی از این شخصیتهای تاریخ‌ساز اثر دیگری بر انسان دارد و زندگی شیخ بهائی از ان جمله است. زیرا وی از زمره متفکرانی است که علم و عمل، سیاست و اخلاق، مدارا با مردم و عرفان و سیر و سلوک را همزمان و در تار و پود شخصیت خود امیخته بود و بر اثر این جهاد علمی و معنویت درونی و خدمت به مردم به مقامی رسید که نامش نگین لوحة علما و دانشمندان است.

خدمات عمرانی

دانش و هنر دو گوهر گرانبها هستند كه با هم پیوند نزدیك دارند و شیخ بها‌ء‌الدین، دانش و هنر را به خدمت آرمان‌های دینی گرفت و به راستی كه نمونه شاخصی از هنر متعهد بود.

هنر معماری شیخ یادگارهای زیادی دارد كه در تاریخ اصفهان و ایران، بلكه جهان، پرآوازه است. این دانشمند بزرگ در این زمینه منشأ آثار گران‌قدری شد مهم‌ترین خدمات شیخ‌بهایی در رونق بخشیدن به شهر اصفهان  عبارتند از:

مسجد امام، ساعت شاخص اوقات شرعی، حمام شیخ بهایی، شهر نجف‌آباد و طرح تقسیم آب زاینده‌رود كه در برای اطلاعات بیشتر به مقاله شیخ بهایی اسوه علم و تقوا  و سازهای معروف شیخ بهایی مراجعه کنید.

آثار معماری و مهندسی شیخ بهائی را از حیث انتساب می توان به سه دسته تقسیم کرد؛

 اول ، آثاری که نسبت آنها به او قوی است ، مانند اثر مهندسی تقسیم آب زاینده رود برای هفت ناحیه از نواحی اصفهان که خصوصیّات آن بتفصیل در سندی که به طومار شیخ بهائی * شهرت دارد آمده است ؛

دوم ، آثاری که به گزارش منابع به بهائی منتسب است ، مانند طرّاحی کاریز نجف آباد معروف به قنات زرّین کمر، تعیین دقیق قبلة مسجدشاه اصفهان ، طرّاحی نقشة حصار نجف ، طرّاحی و ساخت شاخص ظهر شرعی در مغرب مسجد شاه اصفهان و نیز در صحن حرم مطهّر حضرت رضا علیه السلام ، طرح دیواری در صحن حرم حضرت علی علیه السلام در نجف اشرف به قسمی که زوال شمس را در تمام ایّام سال مشخص می کند،

 طرّاحی صحن و سرای مشهد مقدّس به صورت یک شش ضلعی ، اختراع سفیدآب که در اصفهان به سفیدآب شیخ معروف است ، ساختن منارجنبان * ، طرّاحی گنبد مسجدشاه اصفهان که صدا را هفت مرتبه منعکس می کند، وساختن ساعتی که نیاز به کوک کردن نداشت (مدرّس تبریزی ، ج 3، ص 305؛ امین ، ج 9، ص 240؛ نعمه ، ص 55ـ56؛ بهاءالدین عاملی ، کلیات ، مقدمة نفیسی ، ص 51؛ هنرفر، ص 455؛ رفیعی مهرآبادی ، ص 467، 471؛ همایی ، ج 1، ص 17)؛

 سوم ، آثاری که انتساب آنها به شیخ افسانه آمیز است و بیشتر نبوغ و شخصیّت نادر بهائی دستمایة انتساب این خوارق عادات و افسانه های تاریخی به وی شده است ، مانند حمّام معروف شیخ بهائی در اصفهان که می گویند مدت زیادی آب آن تنها با نور شمعی گرم بوده است (مدرّس تبریزی ، همانجا؛ نعمه ، ص 55؛ بهاءالدین عاملی ، کلیات ، مقدمة نفیسی ، ص 52؛ رفیعی مهرآبادی ، ص 397، 407).

خدمات فرهنگی

در بخش فرهنگی، شیخ با تربیت و پرورش گروهی از دانشوران متعهد كه نام برخی از آنان را در شمار شاگردان وی آوردیم، گام هایی بلند برداشت و  اندیشه های اسلامی را در سراسر جهان گسترش داد.

نگارش حدود صد كتاب و رساله در علوم مختلف اسلامی، انسانی، پایه، ادبیات و غیره گام دیگری بود كه این عالم جهانگرد و زاهد سیاستمدار برداشت.

نویسنده كتاب "دین و دولت درعصر كنونی" می نویسد: شیخ بهایی علاوه بر آگاهی از علوم اسلامی، ریاضیدان و طبیب نیز بود.

وی دیوار صحن مرتضوی "امام علی" را طوری ساخته بود كه در تمام فصول وقت ظهر و زمان نماز را مشخص می كرد. تعیین قبله مسجد شاه اصفهان، تقسیم آب زاینده رود اصفهان به قراء "روستاها" و محلات مختلف، منارجنبان اصفهان، ساختمان گلخن حمام در اصفهان معروف به حمام شیخ بهایی كه با یك شمع آب را گرم می كرد. همگی از كارهای وی می باشد.(1 )

شیخ بهایی در حمایت از فعالیت های فرهنگی كوشا بود. از جمله برخی از كتاب هایی كه شیخ به كتابخانه امام رضا(ع) در مشهد اهداء كرده به نام "اعلام الدین دیلمی" خط شیخ بهایی را به یادگار دارد.(2 )

خدمات اجتماعی

الف- حمایت از محرومان

"سید علیخان مدنی" معروف به كبیر در كتاب "سلافة العصر" كه یكی از منابع مهم حوادث دوران صفویه است چنین نوشته است:

شیخ بهاءالدین بسیار بخشنده و با سخاوت بود. خانه ای بزرگ و عالی داشت كه یتیمان، زنان بی پناه و نیازمندان بدان پناه می بردند. چه بسیار كودكان خردسال كه در آن پایگاه محرومان شیر خوردند و چه بسیار مردم بی پناه كه در سایه آن آرام گرفتند؛ و شیخ كمك های فراوان به مردم داشت.

البته حمایت از محرومان و مستضعفان راه و رسم دیرینه همه انبیاء و اولیاء و عالمان متعهد بوده و شیخ بهایی یكی از شاگردان مكتب پیامبران و از چهره های برجسته تاریخ اسلام است.

ب- احیای نام بزرگان

در راهنمای خراسان آمده است:(3) در شش كیلومتری شمال غربی مشهد، آرامگاه با شكوه خواجه ربیع واقع است كه از زیارتگاه های بسیار مشهور است. نام خواجه ربیع در تاریخ، ربیع بن خثیم - بر وزن قریش-  است. وی جزء تابعین "اصحاب پیامبر اسلام" و یكی از هشت زاهد نامی تاریخ اسلام به شمار می آید. "زهاد ثمانیه"

خواجه، تربیت یافته و دوست صمیمی "ابن مسعود" صحابی مشهور پیامبراست. شیخ بهایی در نامه ای كه به شاه عباس صفوی "اول" می نویسد.

خواجه ربیع را از شورشیان علیه عثمان خلیفه سوم شمرده است كه در اوایل حكومت حضرت علی (ع) در ری حكومت داشت و در جنگ صفین با چهار هزار سپاهی ایرانی علیه معاویه به كمك علی (ع) شتافت. در این زمان كه در شمال ایران طغیان هایی علیه حكومت اسلامی برپا بود. حضرت امیر وی را به حكومت قزوین منصوب كرد.

هنگامی كه لشگر خراسان به جهاد با كفار می رفت خواجه ربیع كه در آن میان بود در طوس وفات كرد و در همین نقطه دفن شد. سال مرگ وی را سال 61 و 63 هجری قمری نوشته اند.

شیخ بهایی شاه عباس را وامی داشت كه آرامگاه پر شكوهی بر قبر خواجه بنیان كند. آرامگاه اصلی، بدین ترتیب در سال رحلت شیخ بهایی 1031 هجری قمری به دست "الغ الرضوی" خادم ساخته شده و كتیبه هایی به قلم "علیرضا عباسی" بر آن نوشته شده است.

چون ساختمان آرامگاه احتیاج به ترمیم های اساسی داشت، در سال 1310 هجری شمسی شروع به تجدید ساختمان كردند و كار تعمیر و ترمیم  بالاخره پس از 34 سال در شهریور 1344 هجری شمسی پایان یافت. از جنبه معماری ساختمان خواجه ربیع، منبع الهام تاج محل ( یكی از عجائب هفتگانه عالم ) بوده است.

سعی در احیای خاطره مردان بزرگ، یكی از تلاش های اجتماعی شیخ بهایی است كه در این جریان تاریخی ثبت شده است.

خدمات سیاسی

شیخ بهایی در روزگار شاه عباس معروف، نقش سیاسی مهمی در اداره امور  كشور داشت. جایگاه اجتماعی، اطلاعات گسترده از جهان، آشنایی با زبان های رایج زمان، و تخصص در علوم اسلامی، و زهد و ساده زیستی از وی چهره ای نمونه و بارز ساخته بود.

او مدّت ها در هرات "شیخ الاسلام" بود و كلیّه امور دینی مردم را رهبری می كرد. پس از مدتی از این سمت كناره گیری كرد و به مسافرت های حجاز و مصر و شامات و عراق و آذربایجان پرداخت و پس از سال 1006 قمری كه شاه عباس كبیر، رسماً اصفهان را پایتخت قرار داد منصب شیخ الاسلامی اصفهان را به عهده گرفت.

از سال های 1012 قمری تا 1019 مجدداً به مسافرت پرداخت و به شهرهای گوناگون حجاز، شام، آذربایجان و غیره رفت و در این مدت از مقام شیخ الاسلامی كناره گیری كرد. در سال 1019 قمری كه به اصفهان بازگشت تا آخر عمر، از رجال مهم مذهبی و سیاسی كشور بود و امور شرعی اصفهان و مقام شیخ الاسلامی را بر عهده داشت.(4)

قفی الدین اوحدی بلیاتی در عرفات عاشقین لفظ "بهاءالدین" را كلمه فتح ایروان می داند. او می گوید: گنج ایروان طلسمی بود كه در ازل به اسم او بسته شده بود.(5)

خدمات علمی

گذشته از علوم و معارف اسلامی ، مهمترین حوزة فعالیت علمی بهائی ، ریاضی و سپس معماری و مهندسی است . معروفترین اثر علمی و ریاضی او خلاصة الحساب است که یک دورة ریاضیّات مقدماتی و متوسّط است و شروح بسیاری برآن نگاشته شده است ( ایرانیکا ، ذیل مادّه ؛ آقابزرگ طهرانی ، 1403، ج 7، ص 224ـ 225، ج 13، ص 227ـ234؛ نیز رجوع کنید به خلاصة الحساب * ).

دیدگاههای ریاضی بهائی تنها به مطالب خلاصة الحساب محدود نبوده ، بلکه وی در حلّ مسائل فلسفی نیز از ریاضی بهره جسته است .

برای نمونة در بطلان نظریة عدم تناهی ابعاد ( کشکول ، ج 2، ص 204ـ205، 253)، ابطال قول به «جزء لایتجزّی » یا «جوهر فرد» (همان ، ج 1، ص 266) و امتناع تسلسل علل و معلولات (شریف لاهیجی ، ص 1072) به طرح استدلالات ریاضی و هندسی روی آورده است .

در حلّ مسائل فقهی نیز از ریاضی به نحو مطلوبی بهره جسته که نمونة آن تعیین حجم و وزن آب کُر و تعیین نصاب در زکات است .

بهائی در کشکول نیز شماری از مسائل ریاضی و هندسی را طرح کرده است ، از جمله محاسبة جذر اَصَمّ تقریبی (ج 3، ص 437) و تعیین ارتفاع بناها یا عوارض مرتفع بدون داشتن ابزارهای اندازه گیری (ج 2، ص 200ـ201؛ نیز رجوع کنید به ج 1، ص 131ـ134، ج 2، ص 298ـ299، 303، ج 3، ص 166، 173، 224ـ225، 433 ـ 434).

مهمترین آثار بهائی در نجوم تشریح الافلاک و دو رسالة اسطرلاب به فارسی و عربی است . تشریح الافلاک مختصر است و بارها به طبع رسیده است و نسخ خطّی فراوانی از آن در کتابخانه های ایران و عراق وجود دارد.

در بین آثار علمی بهائی این کتاب پس از خلاصة الحساب بیش از هر اثر دیگری مورد توجه دانشمندان واقع شده و تا مدتها از کتب درسی حوزه های علمیه به شمار می آمده است .

مؤلف حاشیه ای ، بیش از دو برابر اصل ، نیز بر آن نگاشته است (برای آگاهی از شروح و حواشی تشریح الافلاک رجوع کنید به امینی ، ج 11، ص 263ـ264؛ نعمه ، ص 355ـ 356؛ آقابزرگ طهرانی ، 1403، ج 4، ص 186ـ187، ج 6، ص 39). رسالة اسطرلاب به عربی ، مشهور به الصفیحة یا الصّفحة نیز شرح شده است (رجوع کنید به نعمه ، ص 356)

و رسالة اسطرلاب به فارسی معروف به تحفة حاتمیّه یا هفتاد باب به خواهش اعتماد الدّوله حاتم بیک صافی اردوبادی (متوفی 1090)، صدراعظم شاه عباس ، نوشته شده است (بهاءالدین عاملی ، کلیات ، مقدمة نفیسی ، ص 66ـ67). این اثر نیز بارها به چاپ رسیده است .

بهائی در جغرافیا نیز آثار متعددی دارد که معروفترین آنها تضاریس الارض یا رسالة فی کرویّة الارض (995) است (آقابزرگ طهرانی ، 1403، ج 4، ص 200، ج 17، ص 292).

همچنین ، تبحّر بهائی در علوم غریبه ریشة انتساب بعضی افسانه های دیگر، است مانند آگاهی شیخ از سرمة خفا و تعلیم آن به نااهل و دفن کردن دو قطعه سنگ در شیراز و اصفهان برای دفع وبا و طاعون . بعضی منابع این حکایات را ساختگی دانسته (مدرّس تبریزی ، همانجا؛ بهاءالدین عاملی ، کلیات ، مقدمة نفیسی ، ص 47ـ53) و بعضی دیگر آنها را تلقّی به قبول کرده اند (نوری ، 1415ـ1416، ج 2، ص 229ـ230؛ عباس قمی ، 1327 ش ، ج 2، ص 513ـ514؛ خراسانی ، ص 639ـ640).

 در این میان ، استفادة شیخ از کتابی با عنوان کلّه سر که شامل علوم کیمیا، لیمیا، هیمیا، سیمیا، ریمیا، بوده است ، به گزارش خود او مستند است (طباطبائی ، ج 1، ص 244). همچنین ، مصاحبت وی با آگاهان از علوم خفیه به گزارش محمدتقی مجلسی (1414، ج 5، ص 309) متیقّن است .

در کشکول (ج 1، ص 313، ج 2، ص 188، 309، ج 3، ص 321) نیز مطالبی در علوم غریبه و طلسمات آمده که حاکی از اطلاع بهائی بر آنهاست (برای اطلاع از سایر انتسابات افسانه ای به شیخ بهائی رجوع کنید به تنکابنی ، ص 238).

همچنین فالنامه هایی که به نام بهائی به طبع رسیده فاقد اعتبار، ولی و حاکی از نفوذ شخصیّت او در فرهنگ عامّه است . نیز کتاب اسرار قاسمی که به قاسم نامی از شاگردان بهائی منسوب است و دربارة آن حکایات غریبی نقل شده است ، با آنکه محدّث نوری (1415ـ1416، ج 2، ص 228) به نقل از محبوب القلوب آن را آورده ، بی اساس می نماید.

آنچه مسلّم است ، به گزارش سیدحسن کرکی ، بهائی از دانشهایی که هیچکس از علمای عامّه و خاصّه قبل از او و در زمان او از آنها اطلاع نداشتند، آگاهی داشته (خوانساری ، ج 7، ص 57ـ 58) و همین سبب شده است که هر امر عجیبی را بدو نسبت دهند (مدرّس تبریزی ، ج 3، ص 304ـ305؛ نوری ، همانجا).

پی نوشت ها :

1 - دین و دولت در عصر صفوی. چاپ دوم، مریم میر احمدی، ص 71، انتشارات امیر كبیر.

2 - یاد نامه علامه مجلسی، ویژه نامه رسالت، ص 30 به نقل از محمد باقر ابطحی.

3- راهنمای  خراسان، علی شریعتی با تلخیص، ص 142.

4- علامه مجلسی، سید مصلح الدین مهدوی، ص 282.

5- دین و دولت در عصر صفوی، ص 71، مریم میر احمدی، انتشارات امیركبیر.

تهیه و فرآوری : جواد دلاوری ، گروه حوزه علمیه تبیان