تبیان، دستیار زندگی
شاید کسانی که می خواهند وارد حوزه شوند و یا ابتدای ورود آنهاست با چارت و جغرافیای طی مراحل علمی در حوزه آشنا نباشند.
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

دروس حوزه، شیوه ها و مراحل

طلاب
شاید کسانی که می خواهند وارد حوزه شوند و یا ابتدای ورود آنهاست با چارت و جغرافیای طی مراحل علمی در حوزه آشنا نباشند.

اینکه مراحل مقدمات، سطح و خارج چیست و در این مراحل چه مطالبی بیان می شود یکی از مسائل مهمی است که می تواند دید یک دانش پژوه را بازتر کند تا در انتخاب مسیر صحیح دچار مشکل نشود.

اگر شما خواننده گرامی سال های ابتدایی طلبگی را می گذرانید پیشنهاد می کنیم حتما این مقاله و نوشتار بعدی آن که در همین زمینه ارائه می شود را مطالعه کرده و طبق آن برنامه ریزی کنید.

به عنوان مثال گروهی از طلاب به قصد اجتهاد وارد حوزه نمی شوند. حیطه علاقه و ذوق آنها در زمینه های دیگری مانند تفسیر، فلسفه و کلام و یا موضوعات دیگری است. این نقشه می تواند به تعیین هدف آنها کمک بسزایی کند.

در حوزه‌های علمیه شیعه، هر طلبه به طور معمول سه مرحله درسی را طی می کند:

الف) مرحله مقدمات

در نظام فعلی حوزه علیمه قم، این مرحله شامل پایه‌های اول تا سوم است و هدف اصلی در این دوره، آموزش ادبیات عرب (صرف، نحو، معانی و بیان و)... و آشنایی با دروس پایه مثل منطق و فقه است که به طور معمول از کتاب‌های جامع المقدمات، سیوطی، مغنی و تلخیص‌های آن، المنطق و یا تلخیص المنطق و... استفاده می شود.

هدف‌های فرعی در این مرحله، بالا بردن اطلاعات عمومی مثل ادبیات فارسی و مستدل شدن و تثبیت عقاید در طلاب است.

ب) مرحله سطح

در نظام فعلی حوزه، این مرحله شامل پایه‌های چهارم تا دهم است. در این دوره اهداف زیر تعقیب می شود:

بالا بردن قدرت فهم متون فقهی و اصولی

آشنا شدن با روش‌های استنباط از آیات و احادیث

خواندن یک دوره کامل فقه و اصول

تعمیق عقاید و گسترش اطلاعات عمومی طلاب به وسیله دروس عمومی.

در این دوره به طور معمول در علم اصول کتاب هایی نظیر: معالم الاصول یا اصول الاستنباء اصول الفقه، رسائل، کفایة الاصول تدریس می شود.

در علم فقه، کتاب هایی نظیر شرح لمعه و مکاسب تدریس می شود.

این مرحله بین چهار تا هفت سال طول می کشد که زمان آن بستگی به استعداد و تلاش طلاب دارد.

پ) مرحله درس خارج

این مرحله عالی‌ترین دوره دروس حوزوی محسوب می شود که با هدف مجتهد شدن طلاب در دو رشته فقه و اصول و توان استنباط احکام از منابع اصیل (کتاب، سنت، عقل، اجماع) برپا می شود و معمولا متن درسی خاصی ندارد. ولی برای نظم بخشیدن به مطالب، مباحث براساس کفایة الاصول در اصول فقه و جواهر الکلام، تحریر الوسیله و عروة الوثقی در فقه طرح می شود و در حقیقت این دوره تحقیقاتی حوزه محسوب می شود.

در سال‌های اخیر، رشته‌های تخصصی تفسیر و کلام و تبلیغ نیز در کنار فقه و اصول تشکیل شده است که متخصصان و محققانی در آن رشته ها تربیت می کنند.

از آنجا که رسیدن به قوه اجتهاد بستگی به استعداد و تلاش شخصی افراد دارد، لذا زمان این دوره برای افراد متفاوت است. ولی این دوره دست کم شش سال طول می کشد.

شیوه‌های تدریس در درس‌های مقدمات و سطح

غالب اساتید در این دوره از یک الگوی تدریس پیروی می کنند که شش مرحله را در بردارد:

مطالعه قبل از تدریس، که شامل مطالعه کتاب درسی و حواشی و شروح آن می شود.

روخوانی درس با رعایت کامل قواعد ادبیات که گاهی قسمتی از آن به عهده شاگردان گذاشته می شود.

بیان مطالب درس به صورت دسته بندی شده و به اصطلاح «خارج درس ».

تطبیق مطالب گفته شده با متن کتاب مورد تدریس به صورت جمله به جمله.

بیان مطالبی خارج از کتاب (از حواشی و شروح یا نظریات خاص استاد) که در ضمن درس بیان می شود; ولی برخی اساتید برای جلوگیری از مشوش شدن ذهن طلاب، آن مطالب را در پایان درس ذکر می کنند.

پاسخ گویی به سؤالات شاگردان در سه مرحله.

الف) قبل از شروع درس; ب) در حین درس; پ) بعد از درس.

بررسی: نقاط قوت و ضعف فراوانی برای این دو دوره گفته شده که به برخی از آن ها اشاره می کنیم.

الف) نقاط قوت

وجود اساتید مجرب و توانمند در حوزه‌های علمیه در دوره سطح و مقدمات.

اهمیت دادن به مباحث اخلاقی در کنار تدریس علوم حوزوی.

بالا بردن قدرت هوش و فهم طلاب از طریق دقت در عبارات پیچیده کتاب‌های درسی.

به کار بردن مدل واحد در آموزش کتاب‌های درسی به طوری که گاهی یک عبارت کوتاه یا مثال در ادبیات، فقه یا اصول به صورت ضرب المثل در می آید و مطالب زیادی را به شنونده القا می کند.

ب) نقاط ضعف

عدم توجه کافی به ادبیات معاصر عرب.

استفاده از کتاب‌های قدیمی و در پاره ای موارد ناقص و مغلق که موجب محروم ماندن طلاب از روش‌های جدید آموزشی و دور ماندن آن ها از تحقیقات جدید در عرصه آن علوم می شود.

البته، در سال‌های اخیر گام‌های مؤثری در رفع این دو اشکال برداشته شده است. ولی هنوز قسمتی از مشکل باقی است.

استفاده از اساتیدی که دوره «تربیت مدرس » را برای رشته مورد تدریس نگذرانده اند که موجب ناکامی برخی از اساتید و تغییر سریع آنان و اتلاف وقت طلاب می شود.

عدم توجه به تدریس تاریخ فقه و اصول که در نتیجه، عدم شناخت طلاب از سبک‌های خاص فقه و اصول را به دنبال دارد.

نبودن مثال‌های مناسب در کتاب‌های اصول.

طولانی بودن دوران سطح که موجب خستگی و دلسردی برخی طلاب می شود.

استفاده کمتر از روش‌های کمک آموزشی برای تدریس دوره سطح در حال حاضر بیشتر از روش سمعی استفاده می شود.

عدم توجه کافی به تفسیر و علوم قرآن در دروس حوزه.

شیوه‌های تحصیل در دوره مقدمات و سطح

در این مورد، شیوه‌های مختلفی وجود دارد که کامل‌ترین آن ها شیوه ای است که شامل مراحل زیر می شود:

پیش مطالعه: یعنی مطالعه کتاب درسی مربوط پیش از شروع درس استاد که موجب می شود تا شاگرد آمادگی ذهنی و حساسیت روحی پیدا کند و مطالب را در کلاس زودتر دریافت کند و اشکالات علمی و با ارزشی مطرح سازد.

هر چند ممکن است در پیش مطالعه در روزهای اول 20% مطلب فهمیده شود، ولی کم کم زیادتر می شود.

حضور در درس: حضور در کلاس موجب برکات علمی و معنوی است; هر چند می توان از نوار نیز استفاده کرد، ولی این مورد برای مواقع ضروری مناسب است.

مطالعه درس پس از تدریس استاد که با مراجعه به حواشی و کتاب هایی که در شرح آن کتاب درسی نوشته شد همراه است و موجب تعمیق فهم مطالب می گردد و طلبه را برای مباحثه آماده می سازد.

مباحثه مطالب تدریس شده که موجب تثبیت آن در ذهن می گردد و ابهامات درس را برطرف می کند. این مطلب از امتیازات حوزه است که بسیاری از مراکز علمی از آن بی بهره اند.

خلاصه یا شرح نویسی: پس از مراحل فوق، طلاب پر تلاش اقدام به خلاصه نویسی کتاب‌های مفصل می کنند. همان گونه که بر کتاب‌های موجز و مختصر شرح می نویسند تا مطالب در ذهن آن ها تثبیت و در دفتر ثبت شود.

تذکر: برخی از طلاب ممکن است بعضی از مراحل فوق را حذف کنند که در دراز مدت موجب ضعف علمی آنان می گردد.

بررسی: در مورد شیوه تحصیل دوره مقدمات و سطح حوزه نقاط قوت و ضعف فراوانی گفته شده که به برخی از آن ها اشاره می کنیم:

الف) نقاط قوت

آزادی طلاب در انتخاب درس و استاد.

مباحثه کردن

تعلیم ادبیات عرب به طور عمیق و مستدل.

بحث و مناظره بین استاد و شاگرد با رعایت احترام استاد.

آزادی طلاب در جهت رشد علمی و جهش‌های علمی متناسب با استعداد خویش.

اهمیت دادن به تزکیه نفس.

میسر بودن تدریس همراه با تحصیل برای طلاب در طی دوره سطح.

آشنایی طلاب با سبک استدلال فقیهان سلف.

ب) نقاط ضعف

ضعف حافظه طلاب; چرا که در این دوره بر قدرت فهم تکیه می شود و کمتر بر حفظ مطالب و قواعد تاکید می شود.

ضعف قدرت نگارش به دلیل اجباری نبودن نوشتن مقالات و مطالب تحقیقی (البته این دو مطلب در سالهای اخیر تا حدودی در حال جبران شدن است)

طولانی بودن دوران تحصیل در مقدمات و سطح.

تعداد افراد در کلاس ها از حد معمول و متعارف زیادتر است که موجب پایین آمدن کیفیت درس می شود.


منبع: پایگاه راه و رسم طلبگی

تهیه و تنظیم: محمد حسین امین گروه حوزه علمیه تبیان