ادامه عوامل مؤثر بر اجابت دعا
لطفا قسمت اول ؛دوم را اینجا بخوانید
شروع دعا با بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیم
اما بحث ما در باب اموری بود که در تأثیرگذاری دعا دخالت دارد. به این معنا که اقتضا را تشدید می‌کند، یا به فعلیت میرساند، یا تسریع در اجابت می‌کند. در بین این عوامل، نماز و روزه و وضو و استقبال قبله و... بود كه من آن‌ها را در جلسات گذشته عرض کردم. ما در بعضی از روایات داریم که هر وقت خواستی دعا کنی و از خدا تقاضایی داشته باشی، كلامت را با نام او آغاز كن. روایت دارد: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صَلَّی اللهُ عَلَیهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ): لَا یُرَدُّ دُعَاءٌ أَوَّلُهُ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ»؛[5] یعنی دعایی که بنده اولش را با «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ» شروع کند، ردشدنی نیست.
1- بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ؛ سبب قاطعیت در دعا
در اینجا من فقط اشاره میکنم که یک مطلب مشترك در تمام این اموری که سابقاً گفتیم هست و آن این است كه با انجام این كار و رعایت این ادب، انسان به معبودش توجه پیدا می‌کند. خصوصاً دو صفتی که در این عبارت شریف هست و به کار گرفته شده -رحمان و رحیم- خودش دارای خصوصیتی است. گفتن این جمله، آن چیزی را که در دعا رکن است که عبارت از توجه تام به خالق و انقطاع از غیر معبود است، زنده میكند. اشاره به «لَا مُؤثّرَ فِی الوُجُودِ إلّا الله» است. این حقیقت را در انسان زنده می‌کند. لذا موجب قاطعیت در دعا میشود. یعنی با گفتن این نام خداوند و توجه پیدا كردن به اینكه او رحمان و رحیم است، انسان قاطعانه از او تقاضا میكند. یک نوع قاطعیت میآورد که انسان از خدا با قاطعیت می‌خواهد و درخواست می‌کند.[6]
2- بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ ؛نزدیكترین نام به اسم اعظم
نکته دیگری که در خصوص «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ» هست، این است كه در میان نامهای مقدس خدا، بالاترین نامی که نزدیك به اسم اعظم است، همین «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ» است.[7] ما در روایات داریم كه نزدیکترین چیز به اسم اعظم، «بسم الله» است.
در روایتی از پیغمبر اکرم(صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم) آمده است: «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ أقْرَبُ إلَى الإسْمِ الأعْظَمِ مِنْ سَوَادِ العَیْنِ إلَى بَیَاضِهَا»؛[8] حضرت میفرماید، «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ» به اسم اعظم خدا از سیاهی چشم به سپیدی آن نزدیکتر است. در یک روایت دیگر هست كه از پیغمبر اکرم(صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم) درباره «بسم الله» سؤال کردند؛ «سُئِلَ عَن بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ»، حضرت جواب دادند: «اسْمٌ مِنْ أَسْمَاءِ اللَّهِ الْأَكْبَرِ وَ مَا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ اسْمِ اللَّهِ الْأَكْبَرِ إِلَّا كَمَا بَیْنَ سَوَادِ الْعَیْنِ وَ بَیَاضِهَا مِنَ الْقُرْبِ».[9] یعنی اسمی از اسامی خداوند بزرگ است و فاصله بین آن و اسم اعظم، به اندازه فاصله میان سیاهی و سپیدی چشم است. این همان مفاد روایت قبلی بود.
3- «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ» همان اسم اعظم است
در روایتی از امام صادق (علیه السلام) است که حضرت میفرماید: «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ اسْمُ اللَّهِ الْأَكْبَرُ أَوْ قَالَ الْأَعْظَم».[10] دیگر با این روایت، باید گفت كه «بسم الله الرحمن الرحیم» خودِ اسم اعظم است. دعا را با اسم اعظم خدا شروع کن! این معنای این چند روایت است. اینکه در آن روایت داشت که فرمود، دعایی که با «بسم الله» شروع شود رد نمیشود، برای همین است. فرض کنید كسی كه می‌خواهد دعا كند، وضو گرفت، نمازش را خواند، بعد از نماز حالا همان آدابی که دارد، «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ» بگوید و بعد تقاضایش را از خدا مطرح کند و آنچه که می‌خواهد را از او بخواهد، چنین کسی دعایش رد نخواهد شد.
در آن روایت كه فرمود: دعایی كه با این نام آغاز شود، بدون پاسخ نخواهد بود؛ جهتش همین است. گویا عبد با نام برتر خدا، با او مواجهه می‌کند و از او تقاضا می‌کند. چون اینجا نام مقدس خداوند مطرح است، دعا رد نمیشود.[11] لذا یکی از آداب این است که کسی که می‌خواهد دعا کند، اوّل اسمُ‌اللهِ‌الأعظم را ببرد. روایت آن را خواندم برای این که این را مطرح کنم. «بسم الله» نام خدا است و روایت، از آن تعبیر به اسمُ‌اللهِ‌الأكبر می‌کند.[12]
تأثیر رعایت این آداب در دعا
در این روایاتی كه مطرح شد، بحث نماز، وضو، رو به قبله نشستن و چیزهایی از این قبیل بود. رعایت این آداب کمال تأثیر را در دعا دارد. به این روابطی كه میان این «شرایط و آداب» و «حقیقت و ركن دعا» هست، دقت کنید! همه این‌ها یا در اقتضای دعا شدت ایجاد میكند، یا در فعلیت آن مؤثر است و یا در تسریع آن.آآ تعبیر به «لایُردّ» -رد نمیشود- که در روایت بود، یعنی اگر اقتضای دعای تو کم است و دعایت «کال» است، این كار، آن اقتضا را تکمیل می‌کند و او را میرساند؛ اگر دعای تو به فعلیت نرسیده و «خام» است، آن را به فعلیت میرساند و میپزد؛ اگر هم روی روال عادی بخواهد بیاید، چه بسا بطیئ شود و تو برای به دست آوردنش باید در صف بایستی، رعایت این آداب موجب میشود که خدا حاجتت را خارج از نوبت به تو میدهد و تسریع در اجابت میشود.
کار نیکان را قیاس از خود مگیر!
البته من این را صریح به شما بگویم كه ما چون از اولیای خدا نیستیم، وضع ما اینطور است. یک وقت اشتباه نکنید![13] بحث اولیای خدا همان روایتی بود که قبلاً خواندم. اولیاء خدا چون رابطهشان با خدا، رابطه عاشق و معشوقی است، و روی محبت است، محبوب –خدا- هم که دست‌بردار نیست و دلش می‌خواهد بارها صدای مُحِبّ خود را بشنود، لذا حاجت آن‌ها را زود نمیدهد. اگر بنا شود كه اجابت دعای آن‌ها بروز و ظهور سریع داشته باشد، دیگر این صدای «یا الله» شنیده نمیشود. آن بحث جدا است. کار نیکان را قیاس از خود مگیر! یک وقت اشتباه نکنید! این‌ها را با هم خَلط نکنید. این‌ها هر کدام مباحثی است كه جای خودش، كاملاً درست و حساب شده است.
- چهار مرتبه «الحَمْدُ للهِ رَبِّ العَالَمینَ» گفتن
ما در روایتی از پیغمبر اکرم(صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم) داریم که حضرت فرمود: «مَنْ قَالَ الحَمْدُ للهِ رَبِّ العَالَمینَ أرْبَعَ مَرَّاتٍ قَالَ اللهُ عَزَّ وَ جَلِّ سَلْ تُعْطَهُ»؛[14] یعنی هركه چهار مرتبه بگوید «الحمد لله رب العاالمین» خدا به او میگوید بخواه، تا به تو عطا شود! با این روایت در باب آداب دعا یك دری باز میشود که ما بحثهای مفصلی در اینجا داریم؛ یک بحث در باب اینکه در باب دعا، چه صفاتی از صفاتِ الله‌تعالی را انسان مطرح کند.
تكرار مُعیّن اذكار و اوراد
یک بحث دیگر، بحث رقم و عدد اذكار است. در این روایت اینطور داشت که اگر «چهار بار» بگوید «الحمد لله» و بعد از خدا بخواهد، خدا به او میدهد. گاهی ما میبینیم در باب ادعیه وارد شده كه انسان، مثلاً اگر ده مرتبه «یا الله« بگوید، جواب مثبت خواهد داشت. یعنی رقم دَه (10) را ذكر میكنند. یا مثلاً گفته میشود هفت مرتبه بگوید «یا أرحم الراحمین». این چیزهایی که شنیدید را من مطرح میکنم که به ذهن شما نزدیک باشد. در اینجا مثلاً چهار مرتبه دارد، كه «الحمد لله رب العالمین» بگوید. این رقمها مطرح میشود.
تكرار نامُعیّن اذكار و اوراد
در بعضی ادعیه هست كه رقم ندارد. حتی در دعاهای مأثور هم این هست و آنهایی که اهل دعا هستند، برخورد کردهاند. هر دو مورد مطرح است. هم ذكر رقمی مطرح است و هم بیرقم. مثلاً در بعضی جاها میگوید: وقتی این دعا تمام شد، ده مرتبه بگو «یا الله»، یا هفت مرتبه بگو کذا. هر کدام از این‌ها رقمهای خاص خودش را مطرح می‌کند. در یک جاهایی هست که تکرار را میآورد، اما رقم نمیگذارد و سقف برایش تعیین نمیكند. مثلاً میگوید تا نَفَس داری، بگو «یا رب! یا رب!...»
رابطه مستقیم «اعمال، اذكار، اوقات و اماكن» با «نتیجه دعا»
تمام این‌ها حساب‌شده است و رابطه مستقیم دارد با همین حرفهایی که من زدم. چه تأثیر در مقتضی دعا، چه در به فعلیت رساندنش، چه تسریع در اجابت، یعنی بروز و ظهور اثر دعا. این‌ها دقیقاً مؤثر است. بنابر این یک سنخ مسائل در باب دعا هست كه در روایات به آن اشاره شده است. شما اگر بحث دعا را بخواهید به طور کلی مطرح کنید، باید بگویید که در هر دعایی که معقول و مشروع است، مقتضی اجابت هست؛ حالا اگر این دعا در روابط گوناگون قرار بگیرد، چه از نظر عمل ـ‌به این معنا که ما پیش از دعا عملی را انجام دهیم یا ذکری بگوییم‌ـ و چه از نظر زمان و مكان، این‌ها همه بر دعا اثر میگذارند.
بنابر این دعا خودش کارآیی دارد، اما این امور كه از آن به «شرایط و آداب دعا» تعبیر میكنیم، كارآیی دعا را تقویت میكند. در مورد دعاهای غیر مأثور و حتی دعاهایی که نسبت به زمانها، مکانها و موقعیتهای خاص مطرح میشود، همین مسائل مطرح است. چند جلسه قبل گفتم كه بحثم كلّی است و میخواهم كلّیِ بحث دعا را مطرح كنم. این مطالبی كه شما در معارفمان میبینید، بیحساب نیست؛ كاملاً حساب شده است. یعنی این‌ها بر دعا اثر میگذارند. در روابط گوناگون این‌ها اثر خودشان را دارند.
خصوصیت دعا در ماه مبارك رمضان
اینکه در بین زمان‌های مؤثر بر دعا ماه مبارک رمضان را مطرح میکنند، جهت خاصّ خودش را دارد. باز در بین لیالی ماه مبارک رمضان، شب قدر را پیش میکشند؛ یعنی آن شب دارای خصوصیتی ویژه است و اثر خاصّ دارد. اگر انسان مراقبت نسبت به این امور داشته باشد، دعایش رد نمیشود. تعبیر «لایُرَدّ» ـ‌كه در روایت بود‌ـ به این معنا است که توجه به این لحظات خاصّ، مُقتَضَیاتی که در آن دعاها هست را تشدید می‌کند و به فعلیت میرساند و بعد هم بروز و ظهورش را سرعت میبخشد و در دعا تأثیر می‌کند. واقعاً تأثیر میگذارد. تازه همه این‌ها را كه گفتم، راجع به اعمال و اذكار و برای قبل از دعا بود.
مراقب باش مغبون نشوی!
اینكه در ماه مبارک رمضان، راجع به قرائت قرآن سفارش میشود و روایت هم خیلی صریح بود كه هر یک آیهاش معادل یک ختم قرآن در اوقات دیگر است. در رابطه با دعا هم از ائمه (علیهم‌السلام) هست كه دعا در این ماه مستجاب است. «مستجاب است» یعنی این زمان خاص، روی دعای تو اثر میگذارد. سحرش باشد، شب جمعهاش باشد، لیلة القدرش باشد، این‌ها همه و همه مؤثر هستند. این را بدانید که خسارت از دست دادن این موقعیتها، برای من و شما کوچک نیست. این را بدان که اگر این فرصت را رهایش کردی، یک سال مغبونی. خیلی صریح بگویم؛ یازده ماه دیگر ـ‌اگر زنده ماندی و موفق شدی‌ـ این فرصت مجدّداً دست خواهد داد. این ادعیهای که وارد شده است را در این اوقات از دست ندهید.
- استجابت دعا بر سر مزار پدر و مادر
اموری که به عنوان آداب و شرایط برای دعا شمرده میشود، خیلی زیاد است و من نمیخواهم همه آن امور را برشمُرم؛ مثلاً موقع وضو گرفتن و موقع اذان، دعا مستجاب است. این‌ها چیزهای عمومی است. در این مواقع اگر دعا كنید، دعا بُردش بیشتر میشود. اما یکی از موقعیتهایی که برای اجابت دعا آوردهاند، این است كه انسان وقتی بر سر مزار اهل قبور رفت دعا كند. آن کسی که پدر و مادرش را از دست داده است، وقتی بر سر مزارشان رفت اگر آنجا دعا کند، دعا آنجا مستجاب میشود.
این ربطی به مسجد الحرام و اعتاب مقدسه ندارد. نه خانه خدا است، نه مسجد است؛ هیچ کدام این‌ها نیست. در این مسأله یك نكته دیگر نهفته است و آن همان وجه مشترکی است که من در این مباحث مطرح کردم. وقتی كه به زیارت اهل قبور رفتی، به یاد مرگ میافتی و میفهمی كه تو هم یک روز باید زیر این خاکها بروی. آن‌وقت میفهمی که در نهایت سر و کارت با خدا است. [15]
ما در روایات داریم كه یکی از جاهایی که دعا مستجاب است، آنجایی است که به زیارت اهل قبور و پدر و مادرت میروی. حالا انسانهای دیگر را تو ندیدی، ولی پدر و مادر خودت را که دیدی؛ دیدی که بعد از چند سال زندگی راهشان به اینجا رسید. دیدی چه شد؟! بدان که تو هم میمیری! آن‌وقت به یاد مرگ و قیامت میافتی و در آنجا متوجه خدا میشوی و صدایت بلند میشود كه «ای خدا، مرا ببخش!».
- اولین ادب دعا، رفع موانع به وسیله استغفار
برای دعا اول باید رفع موانع کنی تا دعایت مستجاب شود. استغفار، اوّلین مرحله از آداب دعا است. خیلی این مسأله دقیق، ظریف، منظم و طبق آداب دعا است که اوّل با استغفار رفع موانع كن؛ گناهانت که رفت و حجابها كه از سر راهت برداشته شد، آن وقت تقاضا کن. تمام این‌ها حساب‌شده بود که در بحث دعا آمده و مطرح شده است. میخواستم این را بگویم كه این‌ها بیحساب نیست. ما معتقدیم و دو سه جلسه است که این را عرض میکنم که این اصلاً جای شبهه ندارد.
توسل به انسان كامل، اكسیر اعظم است.
البته مسأله ارتباط با انسان برتر و از او مدد جستن و دستگیری آن‌ها، یک بحث جدایی است. من در دو جلسه گذشته هم به این مطلب اشاره کردم که این، اکسیر اعظم است. ما در ادعیهمان هم داریم و آن‌ها هم توسل را رد نمیکنند. اما به این شرط که تو دستت را به سوی او دراز کنی. كسی كه دارد غرق میشود، انسان كامل به او میگوید دست را به من بده! اگر تو دستت را ندهی که نجات پیدا نمیكنی. تو دستت را بده، مطمئن باش که او حتماً دست تو را میگیرد. اصلاً آن‌ها دستشان را قبل از تو دراز کردهاند و میگویند دستت را بده! تو باید دست را در دست او بگذاری.
تنظیم برای تبیان گروه حوزه علمیه
[1]. بحارالأنوار 91 96
[2]. این بحثهای سنوات گذشته است كه تکرار نمیکنم. دعاهایی كه معقول و مشروع است.
[3]. این‌ها را من در سنوات گذشته بحث کردهام و تکرار نمیکنم. چون برای تحقق هر مطلبی اینطور است كه مقتضی باید موجود شود و مانع هم باید برطرف شود. آن بحث دیگری بود كه من قبلاً بحث کردم و دیگر وارد آن بحث نمیشوم. بحث ما الآن در این است که با چه اموری این موانع برطرف میشود که به این‌ها من اشارهای خواهم كرد.
[4]. این خودش یک بحثی است كه همین الآن به ذهنم آمد. قبلاً من نگفته بودم. اما اشارهای کنم خوب است.
[5]. بحارالأنوار 90 313 باب 17
[6]. که من یک وقتی هم بحث کردم راجع به قاطعیت در دعا که خودش از خصوصیات دعا است و آن مباحث را تکرار نمیکنم.
[7]. من این‌ها را چون قبلاً بحث کردم، تکرار نمیکنم، فقط یك اشاره میکنم.
[8]. عدةالداعی 58
[9]. بحارالأنوار 90 225 باب 11
[10]. بحارالأنوار 90 223 باب 11
[11]. چون من یک بحث کلی کردم اول گفتم میخواهم همه چه بیاورم این را.
[12]. یک بحث این است كه «الله» نامی است که مستجمع جمیع صفات است. در بین صفات خدا، لفظ جلاله «الله» تمام صفات كمال را دارد. اما اینجا بحث از «بسم الله» است، نه «الله». معلوم میشود «بسم الله» نسبت به تمام اسماء الهی، حتی لفظ جلاله «الله»جامعیت دارد.
[13]. چون امشب یکی هم سؤال کرد از من، گفتم دوباره تذكر دهم.
[14]. الدعاء للطبرانی 1 491 جزء الثامن
[15]. حالا خوب شد این به ذهنم آمد که این را بگویم.
[16]. میخواست كسی نفهمد. و حتی همسرش هم متوجه نشود.
